تاریخچه و خصوصیات معماری اسلامی و تاثیرآن بر معماری شیراز

تاریخچه

معماری اسلامی موفق شده است که خود را در بین برترین شیوه های معماری جهان جای دهد.بعد از ورود اعراب به ایران معماری ایرانی در دوره ساسانی به عنوان  معماری اسلامی در جهان معروف شد.معماری اسلامی همانطور که از نامش پیداست تحت تاثیر فرهنگ اسلامی شکل گرفته است و همه ی بنا های ساخته شده دارای یکسری خصوصیات ویژه یکسان هستند.در معماری اسلامی علاوه بر ظاهری زیبا در بردارنده باطنی قوی می باشد که انسان را مجذوب خود می کند.گستردگی معماری اسلامی در کشور های همچون ایران ، هند ، افغانستان ، ترکیه ، عربستان ، عراق ، مراکش ، سوریه ، فلسطین ، مصر ، الجزایر و کشور های آسیا میانه رواج یافته است.

پس از فتح ایران ، توسط اعراب ، معماری اعراب دچار تغییر و تحول شد و مساجد و مکان های مذهبی توسط معماران ایرانی طراحی و ساخته شدند که  با گذر زمان  و گسترش آن به نام معماری اسلامی مشهور گشت.

در چند قرن ابتدایی پس از هجرت شهر های بغداد ، دمشق ، سامرا و بصره جزو شهر های مهم در زمان خلافت امویان و عباسیان بودند که در این بازه زمانی آثار معماری درخشانی به وجود آمد اما با حمله مغول ها و پایان خلافت عباسیان دوره اوج هنر و شکوفایی معماری اسلامی دچار مشکل شد شد.در سال های بعد حکموت به دست عثمانی ها افتاد که باعث شد معماری عثمانی به صورت تحمیلی با معماری اسلامی درآمیخته شود.اما در کشور های مسلمان شمال افریقا به دلیل دوری از جنگ و عدم تغییر مکرر حکومت شیوه معماری اسلامی به آرامی و با شیبی ملایم روند رو به رشد خود را ادامه داد.در زمان فاطمیان و ایوبیان شکل غالب مساجد وشبستان های شمال افریقا دارای پلان های مربع شکل ، قوس های نعل اسبی و ستون ها و تزئیات سنگی می باشد .

پس از ایوبیان نظام مملوکان بر مصر برروی کار آمد.در نظام مملوکان ، حاکمان از بین برده های اسلامی که در زمینه نظامی تحصیل کرده بودند و به خدمت نجبای بلند پایه در آمده بودند انتخاب می شدند. از آنجایی که ثروت مملوکان به فرزندانشان انتقال پیدا نمی کرد ، حاکمان برای آسودگی خاطر از حفظ ثروت های خود روی به معماری آورند تا از این طریق مال و ثروت خود را حفظ  کنند.

خصوصیات معماری اسلامی

• .همگی به دست مسلمانان ساخته شده اند یا به تعریفی دیگر بانیان مسلمان در معماری و ساخت بنا دست داشته اند.
• .پایبندی به دین اسلام و رعایت اصول مذهبی در ساخت بنا
• .استفاده از عناصر زینت بخش مانند آینه کاری ، خوشنویسی ، نقش های هندسی و اسلیمی
• .عدم استفاده از نقشی های حیوانی و انسانی

عناصر تشکیل دهنده معماری اسلامی

میانسرا

میانسرا یا حیاط یا صحن یکی از ویژگی های مهم در معماری اسلامی می باشد که به صورت مربع یا مستطیل بودند و هدف استفاده از آنها محلی برای بارگیری ،استراحت و باربندی کاروانسرا ها و جای گذاری حوضچه آب برای وضو و تطهیر مسافران مورد استفاده قرار می گرفت.

ایوان

ایوان ها از دوره اشکانی مورد استفاده قرار می گرفتند و محلی برای ورود و خروج از ساختمان به میانسرا بودند که سه طرف آن بسته ، و طرف باز آن به سمت میانسرا بود.و بگونه ای طراحی می شدند که با باز کردن در ها و پنجره ها برای ایجاد جریان هوا از تابش مستقیم نور خورشید به داخل جلوگیری میکردند.

رواق

رواق ها به فضاهایی سرپوشیده در امکان مذهبی یا مساجد گفته میشود که در اطرف میانسرا یا صحن ساخته می شدند و دارای ستون های متعددی هستند.دهانه رواق ها رو به صحن است و درِ ورودی مسجد را به شبستان متصل می کنند.

گنبد

گنبد ها شاهکار معماری ایرانی-اسلامی شناخته می شوند که به شکل مخروطی ، یک پوش ، دو پوش ، سه پوش ، پیوسته یا گسسته طراحی می شدند که برای تزئین آنها از کاشی های معرق کاری شده استفاده میکردند.

مناره

مناره سازه های بلند استوانه ای ، چند ضلعی یا مخروطی شکل هستند که در بناهای مذهبی  و مساجد استفاده می شدند.مناره از سه قسمت پایه ، بدنه یا ساقه ، تاج یا کلاهک مناره و از پلاکان و نور گیر تشکیل شده اند.

حجره

حجره یا اتاق معمولاً در اطراف حیاط مرکزی یا میانسرا به صورت مربع، مستطیل و یا چند ضلعی ساخته می شد. اینگونه حجره ها در مدارس برای استفاده ی طلاب و در کاروانسرا برای استراحت مسافران و گاهی به منظور چله‌نشینی و عزلت‌گزینی درویشان بنا می شد.

در بعضی موارد حجره ها به صورت دو طبقه ساخته می شد که رفتن به طبقه بالا از طریق راهروهای ارتباطی انجام می گرفت. معمولاً چنین اتاقهایی از حداقل روشنایی برخوردار بودند، سقف آنها کوتاه بود و از نوع طاق آهنگ ساخته می شد.

مصالح ساختمانی در بناهای دوره ی اسلامی ایران

مصالحى که در ايجاد بناهاى دورهٔ اسلامى بکار مى‌رفته متنوع است. معماری اسلامی در استفاده از مصالح تا حدودی منحصر به فرد از سایر انواع معماری عمل کرده است، در زیر انواع مصالحی که با کنار هم قرار گرفتن یک معماری ایرانی اسلامی را شکل داده‌اند، معرفی می‌شود.

گچ

گچ از دیگر مصالح ساختمانی است که در تمامی ادوار، در معماری استفاده شده است. از آنجایی که گچ از مصالح ارزان قیمت بوده و زود سفت می شده است، کاربردهای متعدد داشته و مورد توجه معماران بوده است. گچبری برای آراستن سطوح داخلی بناها، نوشتن کتیبه ها، تزیین محرابها، زیرگنبدها و ایوانها به کار می رفته است. بسیاری از بناهای عصر سلجوقی و ایلخانی با گچبری تزیین شده اند. اهمیت گچبری در بناهای اسلامی به حدی بود که هنرمندان این رشته به «جصاص» معروف بودند و نام بسیاری از این هنرمندان در کتیبه های بناها به یادگار مانده است. علاوه بر این، هنرمندان گچبر در قرن پنجم تا دهم هجری از شیوه های گوناگونی مانند گچبری رنگی، گچکاری وصله ای، گچکاری توپُر و توخالی، گچبری مشبک و گچبری مسطح و برجسته استفاده کرده اند(مانند اصفهان: محراب الجایتو، زنجان: گنبد سلطانیه، همدان: گنبد علویان و اشترجان: محراب اشترجان).

آجر

مهمترین مصالح ساختمانی در ایران قبل و بعد از اسلام آجر بوده است. آجرهای به کار رفته در معماری عموماً مربع شکل است که در کارگاه های آجرپزی در سراسر ایران ساخته می شد. آجر علاوه بر استفاده در ساختن بدنه ی بنا برای تزیین آن نیز نقش مهمی داشت و از اوایل اسلام تا دوره ی تیموری تزیین بیشتر بناها با آجرکاری است. همچنین از آجرهای تراشدار و قالبی نیز استفاده می شد. آجرهای پخته رنگهای گوناگونی چون زرد کمرنگ، قرمز و قرمز تیره داشته که بیشتر در ابعاد 3×20×20 ، 5×20×20 و 5×25×25 سانتیمتر ساخته می شد و در قسمتهای مختلف بنا مانند ایوانها، طاقنماها، گنبدها، مناره ها و اتاقها به کار می رفت(برجهای خرقان، گنبد قابوس، مناره ی مسجد ساوه).

خشت

از دیگر مصالح ساختمانی معمول در معماری ایران خشت است. در دوره ی اسلامی یا تمامی بنا از خشت بوده یا بخشی از دیوارها از خشت و بقیه از آجر بوده است. از آنجایی که مقاومت خشت در برابر باد و باران و برف اندک است، بناهای خشتی زیادی از روزگاران گذشته باقی نمانده است.

کاشی

استفاده از کاشی برای تزیین و همچنین استحکام بخشیدن به بناها از دوره ی سلجوقی آغاز شد و در طی قرون متمادی بویژه در عهد تیموری و صفوی به اوج رسید. کاشی نقش عمده ای در تزیین بناهای دوره ی اسلامی داشت و با شیوه های متفاوت توسط هنرمندان کاشیکار به کار می رفت. استفاده از کاشیهای یکرنگ، کاشی هفت رنگ، کاشی معرق و تلفیق آجر و کاشی در دوره سلجوقی، ایلخانی، تیموری و صفوی در تزیین بنا مرسوم بوده و تا عصر حاضر ادامه یافته است. تزیین بخشهای گوناگون بنا، از پوشش گنبد و مناره گرفته تا سطح داخلی بنا و زیرگنبد و دیوارها و محراب با کاشیهای مختلف، بویژه کاشیهای معرق، به بناهای مذهبی و غیرمذهبی ایران دوره اسلامی زیبایی خاصی بخشیده است(مانند گناباد: مسجد گناباد و غیاثیه، خرگرد: مدرسه خرگرد، مشهد: مسجد گوهرشاد، تبریز: مسجد کبود، اصفهان: مسجد شیخ لطف الله و مسجد امام).

سنگ

در معماری اسلامی از سنگ برای کار در شالوده، بدنه، فرش کردن کف و تزیین بنا استفاده می شد. گرچه به علت موقعیت جغرافیایی و اقلیمی استفاده از سنگ در برخی نقاط چون آذربایجان بیشتر دیده می شود، اما بهره گیری از آن تقریباً در سراسر ایران مرسوم و متداول بوده است. استفاده از سنگ در پی بنا و دیوارها اهمیت ویژه ای داشت و برای ساختن کتیبه ها سنگهای گوناگونی چون سنگ سیاه، سنگ آهک، سنگ مرمر – که با دقت تراشیده و گاهی حجاری می شد- به کار می رفت(مرند: کاروانسرای مرند، شیراز: مسجد جامع، کاشان: کتیبه های مسجد میدان).

چوب

استفاده از چوب برای ساختن در، پنجره، صندوقهای ضریح، ستونها و تیر سقف و چهارچوب، از ویژگیهای معماری اسلامی است که در ناحیه ی مازندران و گیلان رواج بیشتری داشته است. درختهای تبریزی، سپیدار، چنار، کاج و گردو از جمله درختهایی بودند که از چوب آنها برای بخشهای گوناگون بنا استفاده می شده است(ورامین: مسجد جامع، تبریز: ارگ علیشاه، ساری: امام زاده صالح).

شیشه

کاوشهای باستانشناسی سالهای اخیر و همچنین بناهای باقیمانده از ادوار مختلف اسلامی نشان می دهد که از شیشه های الوان به رنگهای سرخ، آبی، بنفش و سبز برای تامین روشنایی و تزیین در و پنجره و قابهای گنبدخانه ها و شبستانها استفاده می شده است. همچنین مطالعه ی متون تاریخی و مشاهده ی مینیاتورهای قرن ششم تا دوازدهم هجری نشان می دهد که شیشه، کاربرد وسیعی داشته است(خرگرد: غیاثیه، شاه‌زند: مقبره ی شیری بکا آقا، اصفهان: عالی قاپو)

برچسب ها :