کاشت و نگهداری گیاهان فضای شهر

عملکرد گیاهان در محیط شهری چگونه است؟

تعدیل درجه حرارت

در مناطقی که دمای تابستان خیلی بالا است، گیاهان به ویژه درختان، با ایجاد سایه دمای هوا را کاهش می-دهند. کاهش واقعی دما ممکن است از چند درجه تا بیش از 7- درجه سانتی گراد متغیر باشد. بهبود میزان آسایش انسان و کاهش نیاز به تهویه مطبوع نتیجه ی مستقیم جانمایی دقیق درختان با اندازه مناسب در فضاهای شهری و به ویژه در مجاورت ساختمان ها است. در نیمکره شمالی برای این که ساختمان ها بهتر خنک شوند، درختان خزان کننده را در درجه ای اول در سمت غربی و در درجه ی دوم در سمت شرقی ساختمان می کارند. برگ های این درختان در گرمای تابستان اثر خنک کنندگی دارند، اما چون در زمستان برگ های شان می ریزد، نوربیشتری را به داخل ساختمان راه می دهند. درختان در ایجاد سایه برای انسان و ساختمان ها در برابر اشعه ی خورشید و بازتاباندن آن به اتمسفر بیشترین اثر را دارند.

باد

کاشت درخت برای کاهش سرعت باد از مدت ها قبل در جهان مرسوم بوده است. پژوهش¬ها نشان می دهد بادشکن های نیمه متخلخلی که از درختان و درختچه ها تشکیل شده اند، می توانند اثر بسیار زیادی در کاهش سرعت باد داشته باشند. حصاری که تقریباً 35 درصد آن مواد نفوذپذیر باشد با کاهش سرعت بادهای خنک-کننده می تواند منطقه آرامش گسترده ای ایجاد کند که میزان آسایش انسان را افزایش دهد. با کاهش سرعت باد، همچنین امکان پیاده¬روی و دوچرخه سواری در مناطقی که شدت باد زیاد است، فراهم می¬شود.

آلودگی هوا

گیاهان در کاهش آلودگی هوا، هم ذرات معلق و هم گازها نقش دارند. پژوهش های دقیقی برای تعیین میزان اثرگذاری گیاهان صورت گرفته است. درختان به عنوان فیلترهای طبیعی عمل می کنند، آنها نه تنها ذرات معلق را از بین می برند، بلکه اندام های گوناگون گیاهان از جمله برگ های شان گازهای سمی مانند مونواکسیدکربن و دی اکسیدسولفور جذب می کنند. ذرات معلقی که به تنه، شاخه های کوچک ترکه ای و برگ ها می چسبند معمولاً با بارش باران شسته شده و به درون خاک وارد می شوند. البته درختان می توانند بدون اینکه آسیبی ببینند، گازهای سمی را در غلظت های پایین جذب کنند. پژوهش های بیشتری درباره تأثیر گونه های مشخص بر کاهش آلودگی ذرات معلق در محیط های شهری نیاز است.

آلودگی صوتی

اگر تعداد گیاهان کم باشد، نقش ضعیفی در کاهش سر و صدا دارند. اما کاشت انبوه، به خصوص در ترکیب با حصارهای جامد یا اشکال زمین می تواند به طور مؤثری میزان سر و صدا را کم کنند. با متراکم شدن شهرها، کاهش آلودگی صوتی به عامل مهم در آسایش و کاهش استرس انسان تبدیل می شود. امروزه در امتداد بزرگ-راه های شلوغ مجاور مناطق مسکونی و مراکز خرید، جاهایی که آلودگی صوتی بیشتری وجود دارد، از پوشش-های گیاهی متراکم استفاده می شود.

ایجاد فضا

گیاهان ممکن است به منظور ایجاد حصارهای فیزیکی، هدایت عابران پیاده یا پوشاندن مناظر ناخوشایند بکار روند. به وسیله گیاهان می توان فضاهای خصوصی یا مکان هایی را ایجاد کرد که دامنه وسیعی از شرایط محیطی را کاهش می دهند. چنین مکان هایی در محیط های متراکم شهری ارزش بسیار زیادی دارند. گیاهان با ابعاد ساخت و سازها در محیط شهرها مقیاس انسانی می دهند. با کاشت مناسب گیاهان می توان خطوط و جلوه های معماری را برجسته تر نشان داد. چنین تأثیری را در محله های تاریخی که اغلب خود دارای مناظر فرهنگی خاصی هستند بهتر می توان مشاهده کرد.

فرسایش و رواناب

گیاهان در کاهش فرسایش خاک، همچنین کند کردن و مهار کردن روانآب سیلابی نقش حیاتی دارند. در طراحی معاصر به کارگیری گیاهانی که می توانند وابستگی ما را به استفاده از سیستم های کاهش روان آب سیلابی کم کنند و نفوذ طبیعی آب را افزایش داده، سرعت جریان آب را در منظر کاهش دهند، بسیار مهم است. کاهش تبخیر آب، تبخیر و تعرق، نفوذ و همچنین ذخیره آب زیرزمینی شهری عموماً از موارد مهم و حیاتی در طراحی منظر است. گیاهان می توانند میزان روان آب را در خاک های فرسایش پذیر و همچنین اراضی شیب دار کاهش دهند. گیاهانی که سیستم ریشه ای افشان دارند و با ساقه و برگ خود پوشش کامل تری روی زمین به وجود آورند، مناسب ترند.

گیاهان سازندگان تفرجگاه و محیط زندگی

فضاهای سبز شهری علاوه بر اینکه زیستگاه موردنیاز حیوانات را فراهم می کنند، مکان هایی هستند که در آن بیشتر انسان ها با طبیعت ارتباط برقرار می کنند و زمان فراغت خود را در آنجا می گذرانند. این مناطق، زیستگاه های مهمی هستند که در آن مردم می توانند در محیط طبیعی با حیوانات ارتباط برقرار کنند. شهرهایی که از پارک های آنها به خوبی نگهداری می شود، همیشه مکان های مطلوبی برای زندگی به شمار می ایند. ارزش املاک مجاور فضاهای سبز تجهیز شده و املاکی که دارای منظر خوبی هستند، بیشتر است. فضاهای سبز شهری ارتباط دهنده اصلیِ انسان ها با طبیعت هستند و تغییرات فصلی و نیازهای پایدار انسان برای ارتباط با طبیعت را نشان می دهند.
استفاده از مکان های زیبایی شناختی زیادی که گیاهان فراهم می کنند، ممکن است برای طراحان منظر سخت باشد. اما با استفاده از جذابیت حاصل از تنوع فصلی، شکل، رنگ و بافت گیاهان می توان مناظر خلاقانه ی بی-نظیری ایجاد کرد.

برای اینکه بتوانیم به بالاترین سطح در طراحی یک محیط دست یابیم، به چیزی بیش از فضا، خطوط و شکل-ها نیاز داریم. طراحان باید از نحوه بهره¬برداری مردم از یک سایت، نیازهای زیستی بلندمدت گیاهانی که در آن رشد می کنند و چگونگی تأمین آنها تصور درستی داشته باشند.

همه ی گیاهان در شرایط مطلوب نوعی استعداد ژنتیکی دارند که تحت تأثیر آن با سرعت معینی، در شکل و اندازه ی مشخصی رشد می کنند. دانستن استعدادهای گیاه و مطابقت دادن نیازهای آن با امکانات سایت به منظور آگاهی از امکان تأمین آنها، عامل اصلی در تحقق طرح موردنظر ما است. شرایط سایت به ندرت، به گیاه امکان می دهد بر اساس استعدادهای ژنتیکی اش رشد کند. اما، اگر نیازهای گیاه (به خصوص مقدار مناسبی از شش عامل اصلی: نور، آب، عناصر غذایی، دما، اکسیژن و دی اکسیدکربن) به اندازه کافی تأمین شود، طراح منظر می تواند مطمئن باشد که گیاه پیشنهادی اش به اندازه ای که در آغاز در نظر داشت، رشد می کند.

اگر تمام گونه های گیاهی که قابل استفاده هستند را در نظر بگیرید، به نظر می رسد افزایش آگاهی درباره ی میزان سازگاری همه گیاهان با شرایط سایت آسان نباشد. به علاوه، اگر شرایط رشد مطلوب وجود ندارد، باید شرایطی را که گیاهان می توانند در آن رشد رضایت بخشی داشته باشند، بدانیم. البته، همیشه می توان راه های جدیدی برای به کارگیری گیاهان در منظرهای گوناگون جستجو کرد. نتیجه کار طراحانی که از راه های جدید به کارگیری گیاهان و تنوع گیاهی استفاده می کنند، طرح هایی می آفرینند، با آنهایی که طرح هایشان صرفاً بر تعداد محدودی از گیاهان که معمولاً در یک منطقه می روند اتکا میکنند، به وضوح متمایز است.

مسائل نگهداری درختان

برخی از درختان تحت شرایط خاص میزان غیرقابل قبولی میوه یا ضایعات برگی تولید می کنند و یا برای ایجاد ظاهری مناسب نیاز به هرس منظم دارند. در صورت دسترسی به گیاهان غیرمثمر یا گیاهانی با میوه های کوچک که مواد زائدکم تری تولید می کنند، می توان از این گیاهان استفاده کرد. اگر حفظ و نگهداری منظمی صورت نمی گیرد، بهتر است درختان و درختچه هایی که نیاز به هرس کم تری دارند، انتخاب شود.

همچنین، در محل های نشستن، جایی که مردم دوست دارند بیشتر در تماس مستقیم با گیاهان باشند مانند زمین های بازی، خیابان ها یا کوچه های درخت کاری شده، خارهای درختان ممکن است مشکل آفرین باشد. شاخه های ضعیف اصطلاحی است که در مورد درختانی گفته می شود که شاخه های شان در برابر بادهای سنگین یا در طوفان های برفی و یخبندان می شکند یا می افتد.

درختانی که سریع رشد می کنند، اغلب مستعدتر هستند. از درختان با شاخه های ضعیف در مناطقی که مردم اغلب حضور دارند و اموالی که ممکن است آسیب ببینند نباید استفاده کرد. گیاهانی که در مناطق طبیعی کاملاً قابل قبول هستند، ممکن است در برخی شرایط شهری مناسب نباشند. نمونه هایی از درختانی که میوه های آنها ممکن است مزاحمت ایجاد کند

کولتیوارهایی از سیب زینتی که دارای میوه هایی با قطر بیشتر از 5/2 سانتی متر

درخت عنبر سائل دارای میوه های فراوان تیغ دار توپی شکل

پایه های ماده درختان توت آمریکایی دارای میوه های بزرگ سبز رنگ، به اندازه پرتقال

 پایه های ماده درختان ژینکو تعداد زیادی میوه های بدبو تولید می کنند.

-چند نمونه از درختان خاردار
نوعی زالزالک                Crataegus crus-golli Cockspur Hawthorn
زالزالک واشنگتنی    Crataegus phaenopyrum Washington Hawthorn

راهکارهای انتخاب درختان

گیاهان بومی و غیربومی

مهم ترین عامل موفقیت گیاه در منظر قابلیت سازگاری آن با شرایط سایت است و نه منشاء جغرافیایی آن. قبل از عصر توسعه، برای ایجاد شرایط بومی گیاهان، بیشتر سایت های شهری را تغییر می دادند که کاری بسیار نادرست بود. اگر درختی در قرن شانزدهم، بومی بخش هایی از نیویورک بود، ممکن است در حال حاضر درخت مناسبی برای یک سایت خاص در شهر نیویورک نباشد. گیاهان غیربومی بیان کننده ی بخش کوچکی از گیاهان هرزی هستند که نزدیک مناطق طبیعی تبدیل به یک عامل آزاردهنده شده اند. حتماً باید از گسترش اینگونه گیاهان مهاجم جلوگیری شود. باید به یاد داشته باشیم تمایل یک گیاه به مهاجم شدن تابع عملکرد گیاه نسبت به محیط اطرافش است.

تنوع در مقابل یکنواختی

انتخاب و جانمایی درختان در محیط شهری کار پیچیده ای است که نیاز به بررسی عوامل بسیار دارد. مشکلاتی مانند دسترسی بصری، محدودیت های خاص و مقاومت در برابر حشرات و بیماری¬ها گاهی اوقات ممکن است با هدف های طراح در تقابل باشد. شاید بیشترین ناسازگاری در تعیین اولویت بین یکنواختی بصری و تنوع زیستی و گونه ای باشد. تا این اواخر، شیوه رایج کاشت درخت خیابان به صورت کاشت ردیف های مشابه از یک گونه واحد بود، که عموماً به خاطر ظاهر جذاب و قدرت تحمل بالای آنها به تنش های شهری انتخاب می شدند. اما به دلیل کاشت بیش از اندازه ی گونه های واحد، تعداد گونه های مورد علاقه کاهش یافته است. بدیهی است که هدف های طراحی در کاشت درختان خیابانی باید علاوه بر لحاظ کردن نیاز عملکردی از تنوع گونه ای مناسبی نیز برخوردار باشد.

توجه به زیرساخت های موجود

رویکردی جامع و کل نگر در طراحی فضای سبز شهری اهمیت دارد. با توجه به عناصر شهری موجود، هر دو محیط طبیعی و مصنوعی باید سازگاری مناسبی با یکدیگر داشته باشند.توجه به مشخصات گونه گیاهی: تاج درخت نباید مانع رفت و آمد وسایل نقلیه و عابران پیاده شود؛ مطمئن باشیم که اندازه درختهای پیاده رو و عرض خیابان با هم سازگار باشند.ممکن است ریشه های کم عمق به پیاده رو و یا زیرساخت های زیرزمینی آسیب برساند و در خدمات اختلال ایجاد کند. به طور مثال اگر چه ذهنیت مطلوبی نسبت به درخت بزرگ بلوط وجود دارد، اما در نظر داشته باشیم آنها نباید به خطوط برق و یا ساختمانها، آسیب برسانند.فراموش نکنیم که فاصله کافی بین درختان رعایت شود.

طراحان اغلب در برخورد با مسئله ایجاد تعادل بین زیبایی و روابط اکولوژیکی، یکی از آن دو را کم رنگ و یا حتی نادیده می گیرند. قبلاً ممکن بود در یک محل فقط یک گونه گیاه کاشته شود، اما در حال حاضر ممکن است با کاشت یک گونه واحد، تنها در یک یا دو بلوک از خیابان های مشخص بتوان یکنواختی مطلوبی ایجاد کرد. اگرچه این نوع مصالحه ممکن است شبیه کنار آمدن با تنوع باشد، ولی راه حل مناسبی برای حل مشکل نیست. کاشت درختان در بلوک های کوچک با گونه های مشابه الزاماً از انواع آسیب هایی که مربوط به سیستم کشت تک محصولی است جلوگیری نمی کند، به خصوص اگر گونه های انتخاب شده قبلاً به طور گسترده و گروهی کاشته شده باشند.

برای آنهایی که به راهکارهای معقول اکولوژیکی علاقه دارند، سیستم کشت تک محصولی به معنی کاشت درختان مصنوعی است که هیچگونه خصوصیات مشترکی ندارند. نتیجه چنین کارهایی از نظر زیبایی شناسی می تواند مأیوس کننده باشد و در بسیاری از موارد منجر به واکنش عموم شود. متأسفانه، این راهکار برای انتخاب گیاه از این نظریه نشأت گرفته است که تنها راه دستیابی به یکنواختی در طراحی استفاده انحصاری از یک نوع گونه است.

موردی برای یکنواختی بصری

چرا کاشت یکنواخت تا این اندازه جذاب به نظر می آید؟ و چه چیزی باعث می شود نتوانیم از آنها چشم پوشی کنیم؟ اصولاً یکی از مزایای یکنواختی زیبایی است. در خیابانی که یک ردیف از درختان یکسان در دو طرف آن کاشته شده، برای اغلب بینندگان حسی از نظم و ارامش به وجود می آید .حتی در ناهمگنترین محله ها، خیابانی با درختان هم شکل می تواند تأثیر زیادی داشته باشد، نمادهای متنوع را به یکدیگر مرتبط کند و حسی از هویت در محله ایجاد کنند. از دید سیاسی، چه چیز می تواند دموکراتیک تر از کاشت ردیفی از درختان یکنواخت باشد که تفاوت های بین مردم، سطوح چمن کاری شده، ساختمان ها و مشاغل را پنهان می کند؟ درختان خیابانی حتی می توانند عبور و مرور بین مناطق مسکونی و مناطق تجاری را که ذاتاً اعصاب خوردکن است، آرامش پذیر کنند.

موردی برای تنوع گونه ای

متأسفانه، جذابیت کاشت گونه های یکسان در نهایت به وسیله معایب آن از بین می رود. حتی اگر فقط زیبایی موردنظر باشد، توجه به این حقیقت که درختان ناسالم یا در حال مرگ جذاب نیستند، نیاز به تنوع را اجتناب ناپذیر می سازد. مروری سریع بر مشکلات آفات و بیماری ها عبارتند از: بیماری  هلندی نارون، بیماری سوختگی شاه بلوط، آفت سن لیلکی، بیماری پژمردگی ورتیسیلیومی افرای چناری، بیماری آنتراکنوز چنار لندنیو (بیماری لکه سیاه، بیماری آتشک گلابی، بیماری خال زدگی و بیماری سفیدک سطحی سیب زینتی). کاشت بیش از اندازه برخی از گونه های رایج می تواند منجر به بروز مشکلات جدی در امر نگهداری شود.

گونه هایی با خصوصیاتی مانند شاخه های ضعیف، مستعد به ایجاد کلروز، حلقوی شدن ریشه ها و آنهایی که میوه-هایشان باعث کثیف شدن محیط می شوند نیز، به طور یقین می توانند در کاشت درختان خیابانی استفاده شوند، اما تنها زمانی که در کاشت آنها تعادل رعایت شود و قابل مدیریت و کنترل باشند. مثال هایی از این مورد عبارتند از: افرای برگ چناری (مستعد حلقوی شدن ریشه ها) و افرای نقره ای (دارای شاخه های ضعیف).

عامل دیگری که کشت تک محصولی گیاهان را غیرعملی می سازد، تنوع بسیار زیادی است که ذاتاً در محیط شهری وجود دارد. میزان تنش ها و استرس های درختان ممکن است در فضاهای خیلی کوچک تغییر کند و اغلب باعث می شود که گونه های یکسان نتوانند به صورت یکنواخت موفق عمل کنند. عوامل متغیری مانند نور، دما، زهکشی، تراکم خاک، فضای ریشه، PH خاک، قابلیت دسترسی به آب، شوری، محدودیت توسعه تاج درخت می تواند به میزان زیادی حتی از یک درخت به درخت مجاور تغییر کند. ارزیابی دقیق از شرایط سایت قبل از انتخاب گیاه به ندرت ما را به انتخاب گونه های واحد رهنمون می کند. حتی طراحانی که به این مسئله واقف هستند .

اغلب در انتخاب گونه های واحد که به نظر می آید تحت هر شرایط سختی زنده خواهند ماند، دچار اشتباه می شوند. چنین گونه ایی که به شرایط گسترده ای سازگارند، نسبت به فهرست یادشده ی درختانی که به صورت فراوان کشت شده اند و از زوال و عدم مدیریت یا هر دو رنج می برند، دارای اهمیت بیشتری هستند.

راه حل چیست؟

برای جلوگیری از بروز مشکلات مشابه در آینده، واضح است که باید از کاشت یکنواخت تعداد محدودی از گونه ها جلوگیری شود. اما آیا می توان بدون از دست دادن فایده های زیبایی شناختی یکنواختی، فواید کاربردی تنوع را به دست آورد؟ خوشبختانه، جواب مثبت است. با انتخاب و گروه بندی صحیح مناسب گیاهان، با وجود تنوعت ژنتیکی، جوامع درختی می توانند طوری انتخاب شوند که گرایش ما را به یکنواختی بصری برآورده سازند.

معیارهای اولیه و ثانویه

با تقسیم بندی هایی که مشخصات بصری یک گونه یا کولتیوار را از دیگری متمایز می کند، چهار ضابطه است تا بر اساس آن گیاهان را در گروه هایی که از نظر زیبایی شناختی سازگار هستند قرار بگیرد. دو معیار اول، شکل (فرم) و اندازه است. که در گروه بندی درختان در درجه اول اهمیت قرار دارند. زیرا این معیارها، بیشترین و سریع ترین اثر را روی درک بصری از درختان منفرد به وجود می آورند. این معیارها به خصوص وقتی که درخت بالغ می شود و یا فاصله درخت و بیننده افزایش می یابد، صحیح است. دو معیار دیگر تراکم شاخه¬دهی و بافت شاخ و برگ است که در درجه دوم اهمیت قرار دارند. زیرا آنها عموماً برای یک فرد عادی واضح نیستند و حتی وقتی که فاصله شان از بیننده افزایش می یابد، تشخیص شان مشکل می شود.

بدون تردید این گروه بندی ها بسیار گسترده هستند، اما با تجزیه و تحلیل منطقی و واقع گرایانه ترکیب مناسبی از درختان انتخاب می شوند و حاصل کار بسیار جذاب خواهد بود. درختانی که خصوصیاتی میانی و یا مرزی دارند، بر پایه خصوصیات ظریف ترشان گروه بندی می شوند. برای مثال، درختانی از جنس زبان گنجشک شاخ و برگی با بافت متوسط دارند، اما به خاطر برگچه های نوک باریک شان، در گروه بافت ریز قرار می گیرند. در برخی موارد، گروه های اصلی به زیرگروه¬هایی تقسیم می شوند که به خوبی با هم کار می کنند. در موارد دیگر، یک خصوصیت ویژه که در تعدادی از گیاهان مشترک است، برای ایجاد یک گروه پیشنهادی اضافی به کار گرفته می¬شوند. برخی مشخصات بصری درختان که به انتخاب آنها کمک می کند به شکل زیر است.

جمع بندی

اهمیت درختان در منظر شهری بر کسی پوشیده نیست. درختان شهری فراتر از عنصری صرفاً تزئینی، به توسعه و بهبود سطح زیست محیطی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در شهرها کمک می کنند. با توجه به پیچیدگی تعاملات شهری، انتخاب درختان بدون داشتن معیارها و ملاحظات مطالعه شده، اقدامی ناصحیح است؛ با مطالعه رابطه بین طبیعت و محیط انسان ساخت، باید آگاهی لازم را کسب نمود و جهت پیشگیری از مشکلات و خطرات شناسایی شده، کوشید. در این مطلب به شناختی از عملکرد های درختان در شهر رسیدیم و به بررسی برخی از راهبردهای انتخاب پرداخته شد.

منابع

درختان شهری (تالیف علی برادران، 1394)
درختان در منظر شهری (پیتر جی. تروبریج، نینا ال، باسوک، ترجمه محمد غلامی، علی اکبر ابذل)
راهنمای کاربردی انتخاب درختان شهری (آرزو نوروزی فرا

Landscape forms for mitigating winds on shoreline site (trowbridge p, mudrak l, 1988)
Creating the urban forest (Buckstrupt m, Bassuk n, 1999)
How to asses and correct hazard trees in recreational areas) Albers j, Hayes e, 1993)
Irrigation volume and frequency and tree size affect establishment rate (Gliman EF, black RJ, 1998)

تحریریه آب و خاک سازان،محمدلطفی،شیراز

برچسب ها :