معرفی زری اسکیپ/دیگر نیازی به مصرف آب ندارید

در چنین شرایطی بخش اعظم منطقه با کمبود شدید منابع آب مواجه است، بنابراین جای شگفتی ندارد که فرآیند توسعه اجتماعی- اقتصادی آن با دشواری طی شود. به‌طوری‌که سرانه ذخایر آبی جاری منطقه به حدود یک‌سوم ذخایر ثبت‌شده آن در سال 1960 افت کرده است و بیم آن می‌رود که تا 25 سال آینده، همین میزان هم به نصف تقلیل یابد که این مسئله یکی از مهم‌ترین تهدیدهای بالقوه منطقه خاورمیانه ارزیابی گردیده و از دغدغه های اصلی مسئولان و برنامه‌ریزان کشورهای این منطقه تلقی می‌شود.

ایران در یکی از خشک ترین مناطق جهان واقع شده است. با توجه به آمار منتشرشده متوسط نزولات آسمانی در کشور حدود ۲۵۰ میلی‌متر در سال است که یک‌سوم متوسط بارش جهانی محسوب می‌شود. همچنین به جهت وضعیت اقلیمی همچنین پتانسیل تبخیری بالا، میزان تبخیر ۳ برابر میانگین تبخیر در جهان هست. ۷۰ درصد از حجم ۴۱۷ میلیارد مترمکعب بارش سالیانه (292 میلیارد مترمکعب) دفعتاً به‌صورت تبخیر هدر می‌رود و تنها ۱۲۵ میلیارد مترمکعب از کل بارش جزء منابع آب تجدیدشونده به دو صورت سطحی و زیرزمینی قابل استفاده است.

در طی سال های اخیر در زمینه طراحی محیطو منظر و مدیریت آن با مصرف آب کم تحقیقاتی انجام شده که تمرکز آن‌ها بر به کارگیری گیاهان با نیاز آبی پایین و یا گیاهان بومی و استفاده از روش های دیگر صرفه-جویی در آب بوده است. اصطلاحاتی که برای این مطالعات به‌کاربرده شده عبارت‌اند از:
منظرسازی کم نیاز به آب (خشک منظرسازی) منظرسازی کم آب محور، منظرسازی با مصرف هوشمندانه آب، منظرسازی کم آب، منظرسازی بومی، منظرسازی طبیعی، منظرسازی مقاوم به خشکی و منظرسازی واحه‌ای.

تمامی این منظرها هدف های واحدی مثل کاهش مصرف آب، کاهش زمان و هزینه‌ی نگهداری و کاهش یا حذف استفاده از کودها و سموم شیمیایی را دنبال می‌کنند و اصول برنامه ریزی آن‌ها یکسان است. در مناطقی مثل کشور ما که منابع آب درخطر قرار دارند و آب به‌عنوان عامل محدودکننده هست کاهش مصرف آب در منظر مهم‌ترین هدف طراحان و برنامه‌ ریزان شهری است.

اصطلاح زری اسکیپ یک واژه یونانی و از ترکیب زروس به معنی خشک  و کلمه منظر مشتق شده است. این کلمه برای اولین بار در سال 1981 زمانی به کار برده شد که سازمان آب دنور و انجمن پیمانکاران منظر کلرادو برای تدوین برنامه ای جهت استفاده از مشارکت عمومی به‌منظور افزایش بهره وری در مصرف آب منظر و فضای سبز، دور هم جمع شدند. آن‌ها این واژه را به‌عنوان علامت تجاری خود معرفی کردند. از زری اسکیپ برای معماری همه نوع باغ و فضای سبز، از جمله باغ ژاپنی، باغ ایرانی، باغ انگلیسی و… می توان استفاده کرد.برخی با شنیدن منظر سازی خشک یا همان زری اسکیپ فکر می کنند که فقط باید از گیاهی مانند کاکتوس استفاده کرد که این تفکر کاملا اشتباه است.

مزایای خشک منظرسازی

مزایای خشک منظرسازی را می توان در سه دسته اقتصادی، زیست‌محیطی و زیبایی‌شناختی جای داد. از مهم‌ترین دلایل استفاده از خشک منظرسازی صرفه‌جویی در مصرف آب است. به‌ طوری‌که در صورت طراحی، اجرا و مدیریت صحیح مصرف آب در محیط باز به میزان 50% کاهش می یابد بدون آنکه به زیبایی و کیفیت فضایی منظر مربوطه لطمه‌ای وارد گردد.
استفاده از گیاهان مقاوم و بومی یک منطقه، نه تنها به‌طورکلی مصرف آب را کاهش می‌دهد، بلکه به دلیل مقاومت گیاه به آفات و امراض و خاک‌های ضعیف منطقه، هزینه‌های ناشی از استفاده‌ی کود شیمیایی و سموم مختلف نیز کاهش می‌یابد. علاوه بر این، گیاهان مقاوم‌تر و بومی، برخلاف گیاهان حساس و غیربومی و نامناسب، نیاز کمتری به حذف، جابجایی و واکاری دارند.

از دید زیست‌محیطی نیز خشک منظرها باعث تقویت سفره های آب زیرزمینی خواهند شد. این فضاها به علت انتخاب گیاهان مناسب به میزان کمتری از کودهای شیمیایی و حشره‌کش‌ها و آفت‌کش‌ها نیاز خواهند داشت. درنتیجه این امر میزان ورود مواد سمی شیمیایی به خاک و درنتیجه ورود آن‌ها به آب‌های زیرزمینی از طریق رواناب کاهش می یابد.
سومین دیدگاه بررسی مزایای خشک منظر ازلحاظ زیبایی شناختی هست. به علت استفاده گیاهان بومی و به-کارگیری از گل‌های رنگارنگ و گیاهان پوششی، در ترکیب با درختان و درختچه‌های زیبا و گونه‌های مقاوم چمن که مطابق با فرهنگ و محیط منطقه هستند باعث ایجاد منظرهای چشم‌نوازی می‌شوند که سبب احیای محیط شهری می شود. علاوه بر این طراحی، اجرا و نگهداری صحیح خشک منظرها این امکان را به مدیران مناطق شهری می‌دهد تا در طول دوره های خشکی و کم‌آبی طولانی‌مدت، فضای سبز نه تنها از بین نرود، بلکه با دریافت کمترین صدمه نسبت به فضاهای سبز ناسازگار با شرایط سخت، زیبایی آن فضاها بیشتر و مناظر جذاب تری نیز ایجاد شود.

مولفه های طراحی

خشک منظرسازی اهمیت زیادی به برنامه‌ریزی در فرآیند طراحی می‌دهد و اساس آن بر مبنای زون بندی هست. این زون ها از نظر طراحی منظر دارای اهمیت یکسان در کاربری نیستند و معیار اهمیت دهی آن‌ها به میزان حضور و بهره برداری کاربران مربوط می باشد. در برنامه‌ریزی برای مناظر کم نیاز به آب فضای سایت به سه زون از نظر مصرف آب تقسیم‌بندی می شود که عبارت‌اند از زون پرمصرف، زون میانه و زون کم‌مصرف. هر فضای سبز می تواند دارای چندین فضا از زون‌های بالا باشد.

باغ خشک منظر هاوالا (Halawa Xeriscape Garden, Honolulu, Hawaii, USA)

این باغ منحصربه‌فرد در ایالت اوهایو دارای مجموعه‌ای گسترده از گیاهان خشک (Xeric) است. باغ هالوا (Xeriscape Garden) در سپتامبر سال 1989 به‌منظور شناخت شهروندان محلی و بازدیدکنندگان از نحوه ساخت باغ با مصرف آب کمتر نسبت به باغ‌های سنتی و پرمصرف گذشته، توسط هیئت تأمین آب طراحی شد و افتتاح شد. گیاهان در این باغ به حداقل آبیاری نیاز دارند.

این باغ علاوه بر گیاهانی که نیاز به آب کمتری دارند، تکنیک‌های بسیاری را برای محدود کردن میزان آبیاری استفاده می‌کند. ازجمله این تمهیدات می‌توان به سیستم‌های آبیاری با صرفه‌جویی در مصرف آب که از تایمر اتوماتیک، خطوط هلی کوپتر، سر ریزپردازنده های میکرو اسپری، سنسورهای رطوبت، قرص‌ها و سایر دستگاه ها تشکیل شده اند. همچنین روش‌های کنترل لقاح و علف‌های هرز تا شیوه‌های اصلاح چرخه، تغییرات مالچ و خاک به‌منظور مصرف آب کمتر و استفاده از آن به‌طور مؤثرتر اشاره کرد.
برخی از گیاهان به میزان آب کمتری نیاز دارند به این منظور طراحان باغ را به چند بخش تقسیم می‌کنند.

باغ بین‌المللی شامل گیاهانی از سراسر جهان خصوصاً از مناطق گرمسیری خشک را شامل می‌شود. این گیاهان عموماً گیاهان تازه معرفی‌شده به‌عنوان گیاهان خشک منظر هستند که برای آزمایش جهت تحمل آن‌ها به خشکی طی سال های آینده کاشته شده اند. این آزمایش یکی از مهم‌ترین جنبه های مثبت خشک منظر است.
باغ Bromeliad که شامل گونه های خانواده آناناس که از مناطق مختلف گرمسیری آمریکای شمالی هست.
 قسمت دیگری از این باغ، بخش باغ درختان است. این باغ، انواع درختان متحمل خشک‌سالی را از سراسر جهان جمع آوری کرده است. همچنین گیاهان بومی که با شرایط خشکی وفق داده‌شده‌اند نیز در باغ به نمایش گذاشته شدند.

باغ خشک منظر اسکاتسدل (Scottsdale,Phoenix, Arizona, USA)

باغ خشک منظر اسکاتسدیل در پارک چاپارل در حومه فونیکس به علت وجود گیاهان بومی با مصرف آب پایین امکانات ایجاد یک منطقه آموزشی برای عموم مردم برای ایجاد فضای سبز کم آب، کمک به محوطه-سازی پایدار و مشارکت افراد جامعه برای حفظ منابع آب را فراهم کرده است.

این پارک که گواهی محل سکونت حیات‌وحش طبیعی را دارد، حدود 5.5 میلیون گالن آب از کارخانه تصفیه آب مجاور پارک و بیش از 7000 گیاه و 200 گونه گیاهی را در خود جای داده است. از طریق نشانه¬ها و راهنماهای گیاهان، بازدیدکنندگان می توانند در مورد گیاهان و درختان با نیاز آبی، نحوه آبیاری و دیگر مراقبت ها از فضاهای سبز بیابانی اطلاعات کسب کنند. همچنین می‌توان با قدم زدن در این باغ در مورد موضوعات باغبانی شامل مراقبت از گیاهان، انتخاب گیاهان و زیستگاه های بیابانی بخوانند.

باغ خشک منظر دنور ، ایالت کلرادو، ایالات متحده آمریکا

باغ بوتانیک هوشمند دنور در سال 1995 با طرح لورن اسپرینگر و با همکاری انجمن آب دنور ساخته‌شده است، بر تحمل خشک‌سالی تأکید دارد. این باغ با دارا بودن گیاهان مقاوم در برابر خشک‌سالی که از سراسر جهان گردآوری شده اند، نیاز نسبتاً پایین برای آبیاری و نگهداری نسبت به گیاهان زینتی معمولی دارد و در اغلب مهروموم‌ها، تنها حدود هفت بار در طول تابستان آب تقریبی دریافت می‌کند. گیاهان این باغ شامل، آویشن، خشخاش، یوکا، کاکتوس، رعنا زیبا، مریم گلی و بومادران و غیره هست.

باغ بوتانیک خشک منظر آریزونا، فونیکس، آریزونا، ایالات متحده آمریکا

در دهه 1930 میلادی گروه کوچکی از شهروندان محلی علاقه‌مند به حفظ محیط بیابانی بودند. یکی از آن‌ها «گوستاف ستارک» سوئدی و کارشناس گیاه شناسی بود. او یک آگهی مبنی بر «نجات صحرا»  برای پیدا کردن همفکران ساکن آن منطقه ایجاد کرد. در سال 1936، انجمن کاکتوس آریزونا و جامعه گیاهان بومی (ACNFS) به‌عنوان حمایتگر از باغ گیاه شناسی آریزونا به‌منظور تشویق و ترویج این نوع باغ سازی ایجاد و تأسیس شد.

این باغ 57 هکتاری در فونیکس ایالت آریزونا واقع شده است؛ و در حال حاضر دارای 21000 گیاه و بیش از 4000 گونه گیاهی دارد که یک‌سوم آن‌ها را گیاهان بومی شامل 139 گونه نادر که در خطر هستند تشکیل می دهند.

این باغ دارای مجموعه ای غنی از انواع آگاو (176 گونه) و کاکتوس (10350 گیاه در 1350 گونه مختلف) به‌ویژه زیر گروه اوپونتیا (Opuntia) هست. این گیاهان به علت شرایط آب و هوایی در زیر سایبان ها نگهداری می‌شوند. این نوع نگهداری سبب شده تا گیاهانی مثل مجموعه گیاهان استرالیا، مجموعه گیاهان کالیفرنیا و مجموعه گیاهان آمریکای جنوبی به شرایط آب وهوایی کویری سازگار شوند. همچنین در این باغ اکوسیستم-های مختلف نیز نشان داده‌شده‌اند.
عوامل موردتوجه در طراحی این باغ عبارت‌اند از:
1-استفاده از منظر و معماری در کنار هم
2-استفاده از کاکتوس‌های متنوع و بومی که به علت گذر زمان زیاد بزرگ شده‌اند
3-ایجاد منظری زیبا با کنار هم قرار دادن کاکتوس‌هایی با یک واریته و خانواده
4-استفاده از کاکتوس‌های گل‌دار برای ایجاد تنوع رنگ
5-بستر کشت مناسب گیاه
6-ایجاد راه برای عبور و گردش با اسفالت و سنگ
7-نورپردازی زیبا و سبک برای ایجاد حس آرامش
8-استفاده از عناصر زیبا و رنگی در بین کاکتوس‌ها که می‌تواند حالت فلورسنت داشته باشد.

باغ خشک منظر آلان، شهر بولدر، ایالت نوادا، ایالات متحده آمریکا

باغ آلان در سال 1966 ساخته‌شده است و در آن با رویکرد حفظ عناصر تاریخی طراحی‌شده است. در پیرایی این  فضا به باغ خشک منظر موارد زیر انجام شد: به روزآوری بسیاری از سیستم ها به کد، بهبود دسترسی در سراسر ساختمان و ایجاد محیطی دوستانه با حفظ و تولید انرژی. در این باغ با توجه به وجود علائم، بازدید-کنندگان می توانند دانش خود را در رابطه با پارک، تاریخ و نکاتی جهت نگهداری از باغ به‌طور محسوسی افزایش دهند. وجود پنل های خورشیدی در قسمتی از باغ باعث تأمین انرژی آن شده است.

از مناظر زیبای پارک می‌توان به مجموعه فروش کتاب و باغ کاکتوس اشاره کرد.

گیاهان باغ اغلب کاکتوس هستند، اما برخی از درختان و درختچه‌های بیابانی را در سراسر این منطقه تفریحی می‌توان پیدا کرد.
عوامل موردتوجه در طراحی این باغ عبارت‌اند از:
1-استفاده از مصالح بومی در معماری.
2-کاشت کنار هم درختان بلند گرمسیری مثل نخل و ایجاد منظر زیبا و تأکید به اتفاق آن منطقه.
3-ایجاد منظری زیبا با گذاشتن تخته‌سنگ‌های بزرگ.
4-استفاده از کاکتوس‌های گل‌دار برای ایجاد تنوع رنگ.
5-بستر کشت مناسب گیاه و مناسب منطقه.
6-ایجاد راه برای عبور و گردش با موزاییک و سنگ.
7-کاشت بوته‌های گل‌دار به‌عنوان کف‌پوش و گاهی غیر گل‌دار اما بلند به‌عنوان تأکید.

باغ بوتانیک کاکتوس اتل، نوادا، ایالات متحده آمریکا

باغ گیاه شناسی اتل یک باغ 1.2 هکتاری است. این باغ در محل کارخانه شکلات سازی در ایالت نوادا آمریکا واقع شده است. بازدید از باغ و کارخانه هر دو بدون هیچ‌گونه ورودی برای عموم آزاد است. در این باغ تأسیساتی به نام ماشین زندگی که شامل تأسیسات تصفیه آب فاضلاب می باشد، قرار دارد. آن‌ها با استفاده از باکتری ها، جلبک ها، حلزون‌ها و ماهی ها و بدون به کار بردن مواد شیمیایی صد درصد آب فاضلاب کارخانه شکلات سازی را تصفیه و از آن برای آبیاری باغ استفاده می‌کنند. حوضچه ها آب آشامیدنی بسیاری از پرندگان را جذب می‌کنند. ازجمله رویدادهای اجتماعی باغ، چراغانی سالانه کاکتوس ها هست.

مدل طراحی باغ بر مبنای باغ سازی انگلیسی و طراحی طبیعت گرایانه است. گیاهان باغ شامل گیاهان زینتی مقاوم به خشکی، کاکتوس ها و دیگر ساکولنت ها هستند. بیش از 300 گونه گیاهی را می‌توان در آنجا پیدا کرد. نیمی از آن‌ها کاکتوس و ساکولنت های بومی بزرگ هستند و بقیه گیاهان بیابانی و درختچه های بومی از آمریکای جنوبی، استرالیا و آمریکای شمالی می باشند. عوامل مؤثر در انتخاب این گیاهان، زیبایی گل‌ها و توانایی آن‌ها برای سازگاری با محیط بوده است.

عوامل موردتوجه در طراحی این باغ عبارت‌اند از:
1- ایجاد باغ در مجاور کارخانه شکلات‌سازی که از داخل باغ به خط تولید کارخانه دید دارد.
2- استفاده از گیاهان حتی به‌صورت خشک‌شده برای افزودن به جذابیت باغ.
3- منظره پلکانی و کاشت کاکتوس‌ها به‌طوری‌که این تصور را ایجاد می‌کند که کاکتوس‌ها بر روس آن‌ها کاشته شدند.
4- کاکتوس‌های یک واریته در کنار هم به‌صورت انبوه.
5- نورپردازی زیبا و رنگی بر روی کاکتوس‌ها برای مناسبت‌های خاص
6- مراقبت از گونه‌ها و فنس کشی برای جلوگیری از ورود در برخی نقاط.

باغ بوتانیک ویتونگا، آدلاید، استرالیا

باغ گیاه شناسی ویتونگا یکی از سه باغ گیاه شناسی در آدلاید استرالیای جنوبی است که توسط دولت استرالیا، اداره می شود. دو باغ دیگر آدلاید باغ گیاه شناسی آدلاید واقع در پارک های شهر و باغ گیاه شناسی کوه لوفتی است. باغ ویتونگا در جاده تپه شپرد  واقع در غرب تپه های آدلاید واقع شده است.
شروع به کار باغ بوتانیک ویتونگا به سال 1901، به عنوان یک باغ انگلیسی رسمی در منزل ادوین اشبی باز می گردد. و در طول سالیان متمادی با تلاش های پسرش وی، آرتور کیت اشبی این باغ تغییر یافته است که شامل گیاهان آفریقای جنوبی و بومی استرالیا است. باغ ویتونگا شامل مجموعه های غنی از اریکا، لوکادندرون و پروتئای است. اکثریت گیاهان آفریقای جنوبی در باغ از ناحیه ای در آفریقا آمده¬اند که دارای آب و هوایی شبیه به آدلاید است.

باغ بوتانیک آرید، پورت آگوستا، استرالیا

باغ در دهه 1980 تاسیس شد و در سپتامبر 1996 افتتاح شد. باغ گیاه شناسی آرایشی استرالیا توسط گرانت هندرسون، معمار منظر، طراحی شده است. این گیاه دارای گیاهان استرالیایی و خارجی در محیط های خشک در حدود 250 هکتار است. بعضی از اهداف باغ گیاه شناسی، توجه به حفاظت اکوسیستم های خشک ساحلی، توجه به اهمیت اقتصادی کشاورزی خشک و ایجاد درک بهتر محیط زیست خشک در میان عموم مردم است.

جمع بندی

آب به‌عنوان بنیانی‌ترین عنصر حیات، همواره در ساخت سکونتگاه‌ها و درنتیجه، پیدایش تمدن‌های بشری نقشی اساسی داشته است. با افزایش جمعیت کشورها در دهه‌های اخیر، متوسط آب تجدیدشونده به‌شدت کاهش‌یافته که این روند همچنان نیز ادامه دارد.
از سوی دیگر امروزه مفهوم شهرها بدون وجود فضای سبز مؤثر در اشکال گوناگون آن دیگر قابل‌تصور نیست. شهرها به‌عنوان کانون‌های تمرکز، فعالیت وزندگی انسان‌ها برای اینکه بتوانند پایداری خود را تضمین کنند چاره‌ای جز پذیرش ساختار و کارکردی متأثر از سیستم‌های طبیعی ندارند. در این میان فضای سبز به‌عنوان جزء ضروری و لاینفک پیکره شهرها در متابولیسم آن‌ نقش اساسی دارند که کمبود آن‌ها می‌تواند اختلالات جدی در حیات شهرها به وجود آورد. کیفیت و کمیت فضاهای سبز و پارک‌ها در بهبود شرایط محیط‌زیست نقش مؤثری دارد. رشد و توسعه روزافزون شهرها، عوارض مدرنیسم و زندگی شهرنشینی، محدودیت امکانات تفریحی، آلودگی هوا و صدا، فشارهای حاصل از کار روزانه و مشکلات تأمین هزینه زندگی، آثار نامطلوبی در حیات سالم و فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و رفاهی شهرنشینان باقی می‌گذارد که با توسعه سریع فضاهای سبز، دگرگونی‌های این عوامل نامطلوب انکارناپذیر می‌شود و احتیاجات مردم را در بهره‌برداری از امتیازات مفید این‌گونه مکان‌ها روزافزون می‌سازد. احداث فضای سبز به‌ویژه در شهرهایی که آب‌وهوای خشک دارند و از سرسبزی و هوای سالم برخوردار نیستند و آلودگی هوای تنفسی و صوتی سلامت شهرنشینان را تهدید می‌کند امری ضروری هست.
با توجه به تأثیر چشمگیر فضای سبز بر سلامت روح و روان آدمی و همچنین با توجه به میزان مصرف بالای آب در بخش فضای سبز در پارک‌ها باید به نوع دیگری از فضای سبز روی‌آوریم.
زری اسکیپ یا منظره‌پردازی خشک بخشی از علم منظر است که در مواجهه با شرایط و اقلیم‌های گرم و خشک مطرح می‌شود. زری اسکیپ علاوه بر زیبایی خاص به مدیریت صحیح منابع آب و آبیاری درست و بهینه همچنین استفاده از گیاهان بومی و یا گیاهان سازگار شده با محیط اشاره‌شده است که همگی در مقابله با فرآیند خشک‌سالی کمک شایانی می‌کند.

منابع
آب چقدر می‌ارزد؟ منبعی ارزشمند و کمیاب (صادق تازی، نشریه علوم اجتماعی پیام یونسکو،1384) •
مقاله افزایش کارایی مصرف آب در فضای سبز شهری با استفائه از گیاهان پوششی و مالچ ها (ن.صفری و ف.کاظمی، 1394) •
زیبایی شناختی در معماری. (یورگ کورت گروتر (1375) ترجمه جهانشاه پاکزاد، و علی همایون،1393) •
 مقاله رویکردهای برای گسترش مفهوم خشک منظرسازی در پارکهای شهری  (مهسا ابراهیمیان , فاطمه کاظمی،1396) •
•مقاله زریسکیپینگ یا منظر سازی کم نیاز به آب، راه حلی سازگار با محیط برای طراحی محیط و منظر شهری (ج.صارمی، م.مثنوی، ن.اعتمادی، ع.نیکبخت، 1391)
مقاله  بازخوانی یک سنت در هنر باغسازی ایران(محسن کافی،1393)

Efficient water use in residential urban landscapes (Hilaire, R., Arnold, M. A., Wilkerson, D. C, 2008)
Xeriscape North Carolina (Gray.J, Water Resources Research Institute of The University of North Carolina)
Xeriscape. Colorado (SECWCD, 2011, southeastern Colorado water conservancy District)
Water-Efficient Landscaping (Christine Todd Whitman, 2002)

تحریریه آب و خاک سازان،محمدلطفی،شیراز

برچسب ها :