طراحی منظر پایدار

منظر پایدار (Sustainable Landscape) شامل انواع روش‌های توسعه یافته‌ای است که به مسائل زیست‌محیطی پاسخ دهد. این روش‌ها در هر مرحله از محوطه سازی، طراحی، ساخت و ساز، پیاده‌سازی و مدیریت برای محوطه‌های مسکونی و تجاری استفاده می‌شوند، به عبارت دیگر طراحی منظر پایدار شامل انواع روش‌های توسعه یافته‌ای است که به مسائل زیست‌محیطی پاسخ دهد. این روش‌ها در هر مرحله از محوطه سازی، طراحی، ساخت و ساز، پیاده‌سازی و مدیریت برای محوطه‌های مسکونی و تجاری استفاده می‌شوند.

را می توان مجموعه ای پیچیده از عوامل فیزیکی در یک مکان یا حوزه فعالیت که رابطه انعکاسی با طبیعت و سیستم اجتماعی برقرار می کنند، تعریف نمود.

پایداری نگرشی است که از تغییر نگاه انسان به جهان متولد شده است. به دنبال طرح مسائل جدی زیست محیطی نظیر آلودگی ها، افزایش دمای کره زمین و نابودی منابع طبیعی، بحث توسعه پایدار در دست کار قرار گرفت.
هرچه تکنولوژی پیشرفت می کند تغییراتی که انسان ها بر سطح زمین اعمال می کنند و همچنین سرعت این تغییرات افزایش می یابد، عواملی که منجر به مسائل عصر حاضر گشته و نتیجه آن وجود جوامع تکنولوژیک است. خصوصیت بارز این دروه، غلبه خشنوت و استثمار بر منابع طبیعی می باشد که باعث گسترش حوزه نفوذ مناطق شهری، جنگل زدایی، استخراج معادن و آلودگی منابع آب و خاک گشته است..

منظرسازی پایدار ارتباطی به ظاهر منظر طراحی شده ندارد. باغ های ژاپنی، انگلیسی، و حتی باغ ها و باغچه های بیایانی می‌توانند پایدار باشند. یک منظر پایدار ممکن است رسمی یا غیررسمی، دارای نظم هندسی یا طبیعی و ساده یا پیچیده باشد. در این راستا علاوه بر آن که می شود در آب و هوایی نسبتاً خشک، یک محوطه چمن ایجاد کرد، می توان منظر دلخواه را طراحی کرد. تنها باید در طراحی آن اصول پایداری را رعایت شود و اکوسیستمی ایجاد شود که به آرامی و به طور یکنواخت عمل می‌کند، به نگهداری کمی نیاز دارد و کم ترین مشکلات ممکن را ایجاد می‌کند.

برای درک اهمیت منظر سازی پایدار برای محیط زیست نگاهی به منظر های متداول و فجایع زیست محیطی که به دنبال دارند می اندازیم

اثرات فجایع زیست محیطی

• زیستگاه های بومی را نابود و متلاشی می کنند.
• منابع طبیعی را مصرف می‌کنند.
• آثار منفی و جبران ناپذیری مانند استخراج بی رویه ی منابع و تخریب جنگل ها دارند.
• در آن ها از گیاهان غیربومی استفاده می‌شود که به اکوسیستم منطقه جمله کرده و آن را از بین می‌برند.
• نهرها و آب های زیرزمینی را بر اثر نشت سموم شسته شده ی حاصل از آفت کش ها و کودهای شیمیایی آلوده می کنند. (از کل نیتروژنی که در زمین های چمن مورد استفاده قرار می‌گیرد، در حدود 40 تا 60 درصد وارد این آب ها می‌شود.)
• باعث بالا آمدن سطح آب های جاری، آب گرفتگی معابر در مناطق شهری و تخریب بیش تر آب‌راه ها می‌شوند.
• باعث انباشت زباله در گودال های دفن زباله و دره ها می‌شوند.
•  بر اثر استفاده بی‌رویه از سوخت های فسیلی باعث گرمایش کره ی زمین می‌شوند.
• منابع آبی گسترده ای صرف نگهداری از گیاهان تزیینی می‌شود.
• نصب تاسیسات تامین انرژی مورد نیاز این منظرها در خارج از ساختمان، باعث تولید آلودگی صوتی و آزار و اذیت همسایه ها می‌شود.
• سالانه حدود 60 تا 70 میلیون پرنده به دلیل استفاده از آفت کش ها می‌میرند (بدون در نظر گرفتن حشرات و جانداران سودمند دیگری که از بین می‌روند).

این روند باید متوقف شود. منظرسازی پایدار به کمک پاک‌سازی سیستم منظرسازی، کم رنگ کردن آثار منفی ناشی از سیستم ها و احترام به محیط زیست راه حلی برای تمام این مشکلات ارایه می‌دهد. به بیان ساده، منظرسازی پایدار برای محیط زیست سودمند است چرا که کارها را به روش درست انجام می‌دهد.

منظر پایدار چه فوایدی دارد؟ 

حتی در حالت اهمیت ندادن به محیط زیست هنوز هم استفاده از یک منظر پایدار به سود شماست چرا که ارزان تر است، نگهداری از آن آسان تر است، و زندگی با آن رضایت بخش و سرگرم کننده است.

با طراحی پایدارمی توان در هزینه ها صرفه جویی کنید چرا که وروردی ها به شکل قابل ملاحظه ای کاهش می‌یابند وهزینه ی کمتری صرف مواد اولیه، آب، کود، گازوئیل، نیروی کار و دفع زباله خواهد شد. منظرسازی پایدار روشی بسیار مناسب برای صرفه جویی در هزینه ها است. از آن جایی که منظرسازی پایدار نیاز به نگهداری و صرف هزینه ی کمی دارد، شما وقت کم تری را صرف مراقبت از آن می‌کنید و در عوض وقت بیش تری را صرف لذت بردن از منظر خود. اگر قبلاً کمی زمان صرف منظرسازی به روش های متداول کرده باشید به خوبی می‌دانید چقدر وقت و هزینه در آن ها صرف می‌شود. حالا تصور کنید صرف هیچ یک از این مواد لازم نباشد. این مزیت اصلی هر منظر پایدار است. در نهایت وقتی می‌بینید همه ی قسمت ها به زیبایی در کنار هم کار می‌کنند، قدر چنین سیستم منظم و برنامه ریزی شده ای را خواهید دانست. این که هر بخش به خوبی و بدون کمک شما کار کند بسیار خوشایند و رضایت‌بخش است.
نکات مهمی که به کاربردی شدن این نوع منظرسازی کمک می‌کنند.

سیستم زنده: طبیعت سیستمی است متشکل از چندین سیستم زیرمجموعه ی مرتبط. این سیستم ها برای ایجاد مجموعه ای با عملکرد روان – یک اکوسیستم زنده و فعال – در کنار هم و با هم کار می‌کنند. مثال های فراوانی از سیستم های زنده وجود دارد، مانند بدن انسان (متشکل از اعضای مختلف)، جنگل (مملو از گیاهان و جانوران گوناگون) و اقیانوس (مجموعه ای متشکل از انواع وابسته ی حیات). اگر منظر خود را به سیستمی فعال تبدیل کنید که الگویی مشابه الگوی طبیعت دارد، این سیستم مانند طبیعت عمل خواهد کرد – بدون نیاز به کنترل و مداخله و بدون وارد آوردن صدمات جبران ناپذیر به سیستم های زنده ی دیگر.

خودپایداری:این کلمه به معنای تعادل نیروها در یک سیستم زنده است، به طوری که هیچ نیرویی از کنترل خارج نشود و آسیبی به سیستم نرساند. به بدن خود نگاه کنید، که عملکردی نسبتاً خودکار دارد. لازم نیست بخواهید تا قلب‌تان بتپد یا چشم‌تان ببیند، این اتفاقات بدون دخالت شما می‌افتند. اگر شما به آن ها توجه نکنید نیز این قبیل فعالیت های حیاتی در بدن شما در جریان هستند. سیستم یک منظر نیز می‌تواند عملکرد مشابهی داشته باشد، البته در صورتی که درست برنامه ریزی و ساخته شود.

طراحی دقیق: خودپایداری به طور تصادفی اتفاق نمی‌افتد بلکه محصول طراحی درست است. البته منظور طراحی به روش های عادی و سطحی نیست که مناظر زیبا، ولی غیر کاربردی ایجاد می‌کنند. بلکه منظور طراحی ای است که به موضوعی فراتر از ظاهر می‌پردازد و منظری طرح می‌کند که هم زیبا و هم کاربردی است. برای طراحی دقیق به مهارت های خاصی نیاز است.

طراحی چرخه ای: در طبیعت همه چیز بازیافت می‌شود و به چرخه باز می‌گردد. یکی از اساتید بزرگ بودایی گفته است: «وقتی به یک گل رز نگاه می‌کنیم، کود کمپوست می‌بینیم و وقتی به کود کمپوست نگاه می‌کنیم، یک گل رز می‌بینیم». در حالی که سیستم های متداول ساخته ی دست بشر دارای ساختاری خطی هستند.
تا به حال طبیعت در مقابل رفتارها و اقدامات ما صبر بسیار از خود نشان داده، ولی امروز به پایان این بازی خطی رسیده است. به نظر می‌رسد دیگر حتی کالایی برای ارایه باقی نمانده باشد و منابع یکی یکی رو به پایان می‌روند. بازگشت به روش های چرخه ای گذشته به باغچه ی کوچک شما کمک می‌کند مشکلات کمتری در طبیعت ایجاد کرده و دوام بیشتری داشته باشد.

هماهنگی با محیط زیست بومی:در منظرهای پایدار نباید شرایط به شکل غیربومی طراحی شود. سایت شما، قطعه زمینی با ویژگی های خاص خود است: خاک، خرد اقلیم، تابش، پوشش گیاهی و سایر موارد. با انتخاب درست نوع گیاهان و مصالحی که متناسب با این ویژگی ها هستند، اکوسیستمی پایدار ایجاد می‌شود که از حیات خود بسیار راضی است.

مدیریت دقیق ورودی ها و خروجی ها: یک منظر پایدار از آنچه طبیعت در اختیارش قرار می‌دهد استفاده می‌کند. در چنین منظری از منابع – مصالح ساختمانی، آب و کود – استفاده کارآمد می‌شود. آنچه به منظر وارد و از آن خارج می‌شود به حداقل می‌رسد. بنابراین تمامی آثار احتمالی آن سودمند است.

در نظر گرفتن آثار احتمالی به جا مانده در سایت:همه ی اتفاقاتی که ممکن است در سایت بیافتند، به دقت در مرحله ی طراحی در نظر گرفته می‌شوند. ویژگی های طبیعی سایت از قبیل: خاک، گیاهان بومی و زیستگاه های طبیعی جانوران نیز حفظ می‌شوند. اضافه کردن هر جزء باید با دقت فراوان انجام شود تا بخش اضافه شده جزئی از چرخه ی طبیعی باشد و بتواند در این چرخه بازی کند. اجزاء اکوسیستم جدید باید بتوانند نقش خود را در این چرخه ی طبیعی به خوبی ایفا کنند: تولید اکسیژن، جذب کربن، تولید محصولات خانگی (از قبیل سبزیجات و میوه ها)، بهبود کیفیت هوای محل سکونت، جلوگیری از فرسایش خاک، و پیش گیری از آتش سوزی هایی که منشاء طبیعی دارند، از جمله ویژگی هایی است که می‌توان به آن ها اشاره کرد. برای به حداقل رساندن آثار منفی در سایت از مواد سمی، فرآیندهای انرژی بر، دستگاه ها و ماشین آلات پر سروصدا و گیاهانی که به آبیاری بسیار نیاز دارند استفاده نمی‌شود.

در نظر گرفتن آثار به جا مانده در خارج از سایت: آنچه در خارج از سایت اتفاق می‌افتد نیز حائز اهمیت است. یعنی هیچ آسیبی نیز نباید متوجه منبعی که مواد اولیه از آن استخراج شده است، شود. اگر منظر شما به دست نخورده ماندن جنگل ها، استخراج نشدن منابع و معادن، مصرف نشدن سوخت های فسیلی (نفت) و آسایش و سلامت کارگران کمکی نکند، منظر پایدار نیست.

مزایای غیر از پایداری: در نهایت، یک منظر پایدار باید تلاش کند به اهدافی فراتر از پایداری دست یابد. یک معمار برجسته با نام ویلیام مک دونو می‌گوید: «ما نباید سعی کنیم کم تر بد باشیم بلکه باید سعی کنیم خوب باشیم.» مزایایی که منظرها برای کاربران و طبیعت دارند آن‌قدر زیاد هستند که با استفاده از انرژی آفتاب، باران و خاک می‌توان به آسانی بهشتی برای همه ی موجودات زنده ایجاد کرد.

آنچه برای طراحی یک منظر پایدار لازم است

در این جا به مرور نکاتی که منظر شما را به منظری پایدار تبدیل می‌کنند می‌پردازیم. یکی از این نکات آشنایی با روش هایی است که به شما کمک می‌کنند نقش موثری در فرآیند اجرای پروژه داشته باشید.

صرف زمان کافی برای انجام صحیح کارها

بهتر است به آرامی پیش بروید. پروژه ی شما چه بزرگ باشد چه کوچک، اجرای یک طرح دقیق (به قسمت «منظرسازی پایدار چیست؟ - طراحی دقیق» رجوع کنید) نیازمند بررسی دقیق و توجه خاص به جزییات است. در گذشته، در ژاپن طراحان باغچه ها به مدت یک سال هر روز در محل مورد نظر می‌نشستند و به حرکت خورشید، جابجایی شاخ و برگ درختان در معرض باد، رفت و آمد جانوران و بسیاری نکات ریز دیگر نگاه می‌کردند. اطلاع از چنین نکاتی تنها با دقت فراوان و در سکوت امکان پذیر است. با تغییر فصل ها، طراحان در تابستان نکاتی را می‌آموختند که یادگیری آن ها در بهار غیرممکن بود. از این دست اطلاعات که در ارتباط مستقیم با چرخه ی  طبیعی فصل ها در سال هستند می‌توان به موارد دیگری نیز اشاره کرد. در آن زمان طراحان تنها پس از طی این مراحل طراحی را آغاز می‌کردند. چه  دوست داشته باشید از روش پیشینیان خود استفاده کنید و چه دوست نداشته باشید، پیشنهاد می‌شود زمان کافی برای  شناخت آنچه قرار است انجام دهید صرف کنید. دقت در جزئیات، کار شما را در مرحله ی طراحی آسان می‌کند.

از مهارت های‌تان برای کاهش هزینه ها استفاده کنید

اگر برنامه ی ساخت منظری کاملاً نو را دارید، باید بدانید تلاش فیزیکی بسیاری در انتظار شماست. حتی پروژه های کوچک تر از این هم بسیار کار می‌برند. منظرسازی کار آسانی نیست. از طرفی چنین تصمیمی یک موقعیت عالی برای خارج شدن از محیط بسته ی خانه و کمی فعالیت فیزیکی است که تفریح و سرگرمی نیز به همراه دارد.

اصلاح برخی تصورات عمومی از پایداری

مانند هر موضوع تازه ی دیگری، منظرسازی پایدار نیز باعث نگرانی کاربران می‌شود. کاربر قصد دارد تغییری اساسی، هزینه بر و دراز مدت در منظر خود به وجود آورد و نگران است که این روش نیز یکی از تبلیغات عصر جدید باشد که هیچ منفعتی برای او و محیط زندگی اش ندارد. در این جا به نکاتی اشاره می‌کنیم که خیال طراح را تا حدی آسوده می‌کند:

برنامه ریزی و طراحی: مراحل اصلی منظرسازی پایدار

طراحی خوب و اصولی در نحوه ی عملکرد منظر بسیار موثر است؛ این مرحله – مرحله ی طراحی – یک بار برای همیشه نحوه ی عملکرد سیستم را مشخص می‌کند. طراحی، به خصوص در پروژه های بزرگ، بسیار مهم است. این مرحله شامل جزئیات بسیار و در عین حال سرگرم کننده و جالب است.

ترتیب عملیات منظرسازی، آغاز تاپایان

در این جا به مرور مراحل تبدیل یک حیاط قدیمی به منظری پایدار می‌پردازیم. هر پروژه دارای ویژگی ها و همچنین نیازهای خاص خود است. ولی در برخی موارد این ویژگی ها بین همه ی پروژه ها مشترک هستند. منظرسازی الگوی مشخصی ندارد تا بتوان به کمک آن منظر نازیبایی را به منظری زیبا تبدیل کرد. شاید فکر کنید بسیاری از مراحل ساخت منظر به طور هم زمان با یکدیگر انجام می‌شوند. برای مثال، می‌توان در زمان ساختن هر یک از قسمت های مختلف پروژه به طراحی بخش های دیگر پرداخت. پروژه ی شما هر ساختاری که داشته باشد، جدول زیر به شما کمک می‌کند همواره تصویری کلی از مجموعه ی فعالیت هایی که باید انجام دهید در ذهن داشته باشید.

ترتیب برخی مراحل را نمی‌توان تغییر داد. برای مثال پیش از ساخت هر قسمتی باید تخریب های لازم انجام شود یا پیش از کاشت گیاهان و نصب سیستم های آبیاری لازم است شیب بندی خاک انجام شود. گاهی پیش از انجام هر کاری لازم است پاسیوی مورد نظر در گوشه ای از حیاط ساخته شود. مانند مرحله ی طراحی، این مرحله نیز فرآیندی پیوسته است که شامل مراحل مختلفی از قبیل بررسی، جمع آوری اطلاعات و همچنین اعمال تغییرات در کل پروژه می‌شود. با این وجود اگر از این زنجیره پیروی کنید، مشکلی پیدا نخواهید کرد.

خوشحال می شویم هر نظر و پیشنهادیکه در این مورد دارید را با ما در میان بگذارید.

منابع
Sustainable Landscaping for Dummies (Owen e.dell, 2009)
The EASE Project (Ekins, Hillman & Hutchinson, Hagan 2001)
Principles of a Sustainable Landscape Design (dyckarboretum, 2016)

تحریریه آب و خاک سازان،محمدلطفی،شیراز

برچسب ها :