مراحل طراحی پارک و فضای سبز

در این مطلب سه مرحله اصلی طراحی پارک را می خوانید شامل:

مراحل پروسه طراحی

نقشه های مفهومی

اجرا

ضوابط گذرها

ضوابط طراحی پله

ضوابط طراحی رمپ

طراحی پارک امروزه تنها شامل طراحی فرم، عملکرد، ساختار و حتی فضا نمی شود، بلکه پارک ها محل تجلی تجربه مردم، زندگی موجودات، فرایندهای خود سازمان دهنده طبیعت  و توامندسازی استفاده کنندگان است. تاکنون ضابطه و الگوی مشخصی که کاربری ها و عملکرد فضاها را در پارک ها مشخص کند تعیین نگردیده است. در چنین شرایطی تعیین اصول و ضوابط مشخصی برای طراحی پارک ها می تواند پاسخگوی بسیاری از کاستی های موجود باشد، تا با تعیین چارچوب کلی پارک های شهری، امکان بهسازی پارک های شهری هم فراهم شود. 

بیشتر بخوانید: اجرای فضای سبز ، اصول و مراحل + نمونه طراحی فضای سبز

فضاهای عمومی شهری که پارک ها به عنوان بخش مهمی از این فضهاهای عمومی محسوب می شوند باعث سرزندگی و جنب و جوش شهر می گردند اهمیت پارک ها در شهرهای امروز به حدی است که وجود آن با ارائه امکانات کافی برای همه گروه های سنی، یکی از شاخص های توسعه یافتگی شهرها به حساب می آید. زیرا باعث حضور اجتماعی و اختیاری شهروندان و لذت بردن آن ها از اوقات فراغتشان می شود.
اصولا پارک ها از اجزای مختلفی از قبیل فضاهای سبز، مبلمان و تجهیزات و کفپوش ها تشکیل می شوند که در مراحل طراحی بایستی به اصول و ضوابط هر کدام از آن ها توجه کرد. 

در پروژه های طراحی پارک های مختلف، طراحی فرایند گسترده ای است که مراحل زیادی را در برمی گیرد. با هم این مراحل را مرور می کنیم. 

1- مراحل پروسه طراحی

در این بخش ابتدا موقعیت سایت مشخص شده و کاربری های زمین های اطراف سایت شناسایی و بررسی می شو، توپوگرافی زمین و درجه شیب مشخص می گردد. مراحل دیگر شامل، بررسی زهکشی و شناسایی آب های سطحی داخل سایت، بررسی و تشخیص پوشش گیاهی مانند اهمیت بصری گیاهان و انتخاب نوع و اندازه گیاهان، بررسی شرایط اقلیمی مانند جهت تابش نور خورشید در فصول مختلف سال، مکانیابی الگوهای سایه و آفتابگیر، بررسی ساختمان های موجود مانند نوع معماری و نوع مصالح ساختمانی،تشخیص و مکانیابی الگوهای سایه، تشخیص و مکانیابی مناطقی که در معرض آفتاب شدید بعدازظهر هستند، نوع معماری ارتفاع و نوع مصالح ساختمانی، شناسایی تاسیسات مانند مشاهده و تشخیص عناصری مانند خطوط آب، فاضلاب، گاز و بررسی سیستم روشنایی و تجهیزات و عناصر آن. فضاها و هویت های آن مانند تشخیص فضاهای بیرونی در سایت، کاراکتر و احساس در این فضا، تشخیص و مکانیابی محل های پر سر و صدا. عناصر فرهنگی مانند ارزش های تاریخی، نیازهای محلی، کاربری زمین برای تاسیسات شهری.

2- برداشت نیازهای مالک

پس از اجرای طراحی برنامه ریز باید در مورد نوع کاربری و اهداف مالک پروژه را در پروژه لحاظ کند مانند علایق شخصی مالک در کاشت کل و گیاه، منابع مالک برای نگهداری پروژه. موارد زیر در این خصوص باید بررسی شود:

1. نوع فراوانی زمان های مصرف و تعداد مصرف کنندگان
2. نحوه باغبانی و گل کاری مورد درخواست
3. علایق شخصی مالک در مورد عناصر در گیاهان خاص
4. منابع در رشته مالک برای نگهداری
5. پروژه در اختیار مالک برای نگهداری

 بررسی چنین اطلاعات، برنامه ریز را در چارچوب توسعه و راه حل های مربوطه قرار می دهد. 
 

3- تجزیه و تحلیل سایت

 بررسی اطلاعات وضع موجود و شناسایی اینکه آیا می توان از آین پروژه بهره برد؟ اهمیت اطلاعات وضع موجود در مرحله تجزیه و تحلیل مشکل می باشد. در این رابطه بی تجربگی طراح یا تراکم انداختن اطلاعات و استفاده نامناسب از اطلاعات می باشد. آنالیز قسمتی از مرحله طراحی است. این مرحله عموماً با بررسی امکانات طراحی بر روی کاغذ به شکل گرافیکی یا شماتیکی شروع می شود.

4- دیاگرام کاربری های ایده آل

 در این مرحله کاربر ایده های خود را در مورد کاربری ها در قالب یک دیاگرام ارائه می دهد برای مثال تشخیص کاربری های همجوار، نحوه دسترسی به هریک از این کاربری ها و اینکه چقدر این ایده ها و کاربری ها در قالب پروژه قابل پیاده سازی و اجرا هستند.  ایده ها باید به اندازه واقعی کاربری ها نزدیک باشند.

5- دیاگرام کاربردهای واقعی مربوط به پروژه 

در این مرحله برنامه و طراح نتیجه حاصل از ایده های خود را در قالب پروژه مربوطه پیاده می کنند اصول زیر در این مرحله باید رعایت شود:

1.  کاربری ها باید به شرایط واقعی مکان مربوط باشند.
2.  مقیاس و اندازه های کاربری ها باید تقریباً به اندازه های واقعی نزدیک باشند.
3.  ارتباط کاربری ها با یکدیگر مشخص باشد.
    

6- نقشه های مفهومی

این مرحله حاصل از  ساخته و پرداخته شدن کاربری ها در پروژه مربوط استو فرق این دو جزئیات بیشتردر نقشه مفهومی می باشد. به عنوان مثال برای یک خانه حد و مرز مکان، درب و پنجره، ورودی ها و خروجی های خرد و کلان فضاهای چمن کاری، باغچه ورودی‌ها و خروجی‌ها دیوار ها اخطار های نقاط پست و بلند و دید های مناسب و نامناسب در چنین نقشه هایی باید مشخص شود.

می توان چنین نقشه هایی را بر حسب مقیاس کارکرد و یا هدف تقسیم بندی نمود. بر این اساس اصول می‌بایست سه نوع نقشه پایه بر اساس کارکرد و یا هدف ایجاد کرد.

• نقشه های مرجع: چنین نقشه هایی در سطح وسیعی برای طراحی و ایجاد نقشه های کاربری زمین ایجاد می شوند مانند نقشه های توپوگرافی، خطرات سیل و عمق سنجی.
• نقشه های شماتیک: از این نقشه ها برای بیان اطلاعات در مورد ویژگی های خاص سایت به کار می رود مانند نقشه های محدوده های ارتفاعی نوع کاربری زمین، اجتماعات گیاهی، خاک و ....

اولویت های مهم در مکان یابی فضای سبز و استقرار بخشهای مختلف در آن

در زیر، مهمترین عوامل مکان یابی طراحی و معماری فضای سبز، که می توان آن را توصیه کرد، یادآوری می شود:

شیب

• در شیبهای طبیعی (صفر تا ۴ درصد)، عملکردهای زیر قابل اجراست: ایجاد باغراه، منطقه بازی کودکان، تسطیح، چمن کاری، و درخت کاری.
• در شیب های ۵ تا ۲۵ درصد، عملکردهای زیر قابل اجراست: ایجاد باغراه، ایجاد رمپ توسط آسفالت و درخت کاری . در شیب های تند ۲۵ تا ۱۲۰ درصد عملکردهای زیر قابل اجراست ایجاد پله برای انتقال ارتفاع، ایجاد افکن (شیب مشجر ) در فضای سبز.

6- طرح اولیه 

در این مرحله تمام عناصر طراحی پارک به صورت گرافیکی نمایش داده می شوند که شامل مصالح عمومی (سنگ، چوب و...)، مصالح گیاهی(انواع گیاهان و درختان) و شیب بندی براساس اندازه پروژه می باشند.

7- طرح نهایی

در این مرحله توافق مالک پروژه انجام شده، ایرادات اصلاح شده و در قالب نقشه قابل اجرا برای ارائه در می آید. این نقشه شامل موارد زیر است:
نوع مصالح پیاده راه ها و شکل قرار گرفتن آن ها، مصالح، حصارها و جزئیات نمای آن ها و جزئیات پرسپکتیو.

در این رابطه می توانید به مطالب زیر را نیز بخوانید:

• اصول طراحی پارک بانوان
• هزینه طراحی پارک 
• طراحی پارک محله ای

8- نقشه های اجرائی

نقشه های اجرایی پس از پایان طرح نهایی تهیه می شوند که شامل نقشه های شیب بندی، جزئیات ساختمانی، مشخصات گیاهان و ... می باشند. پیمانکاران از روی این نقشه ها قیمت پیمان خود را ارائه می دهند.

9- اجرا

پس از اینکه یک پیمانکار با قیمت مناسب پروژه را به دست گرفت شروع به اجرای آن می کند. طراح نیز بر اجرا نظارت می کند تا مسائل در حین اجرا رفع شود.

یکی از موارد حساس و تعیین کننده در فضای سبز کاشت و باز کاشت گیاه خصوصا درخت می باشد. غیر از چاله کاشت، دریپ لاین، حد بحرانی ریشه و حد نهایی توسعه ریشه مهم می باشد. چاله کاشت بهتر است عریض و سطحی باشد تا اینکه تنگ و گود حفر گردد. تحقیقات نشان داده است در اکثر درختان ، قسمت اعظم ریشه در ۴۵ سانتی متری ابتدای عمق خاک می باشد.

بهتر است اندازه گودال حداکثر دو برابر اندازه توده ریشه باشد. دریپ لاین (Drip line) یا تصویر تاج درخت بر روی سطح زمین، ناحیه ای است که که ریشه نباید بهیچ وجه تحت تنش فشردگی و یا در برخورد با موادو موانعی قرار گیرد که جریان آب و هوا به را خلل سازد.

اما ناحیه بحرانی ریشه که با فرمولهایی قابل اندازه گیری تقریبی است ( 1.5 برابر دریپ لاین یا در فاصله یک متر و سی سانتی متری قطر تنه را به اینچ اندازه گیری می نمایند و برای هر اینچ یک تا 1.5 فوت حد بحرانی در نظر می گیریم ) در نگهداری گیاه در طولانی مدت تاثیر دارد. شاید بهتر است بگوییم در گیاهان با ارزش و حفاظت شده غیر از دریپ لاین ، حد بحرانی ریشه از لحاظ رسیدن آب و هوا و سایر مواد غذایی اهمیت میابد. حد نهایی توسعه ریشه که دو تا پنج برابر ارتفاع درخت است باید حداقل ۱۵ سانتی متر شخم زده شود.
 

10- ارزیابی پروژه پس از ساخت و نگهداری

طراح پس از پایان اجرا نظارت و مشاهدات دقیق دارد تا کیفیت کاربری ها را ارزیابی کند و اگر مشکلی وجود داشته رفع نماید یا در طرح های آینده خود به کار بگیرد.

11- مرحله نگهداری

 مرحله نگهداری بسیار اهمیت دارد یک طراحی موفق نباید فقط بر روی کاغذ صورت گیرد. بلکه باید با دقت نگهداری شود. در حقیقت مسئولین نگهداری، طراحان نهایی پروژه هستند. موضوعی که اهمیت دارد این است که طراحی از ابتدای پروژه باید تماس مستقیم با مسئولین نگهداری داشته باشد و این تماس باید به طور دائم حفظ شود. 

در ادامه به ضوابط اجرایی هر کدام از این ممراحل طراحی می پردازیم:

ضوابط گذرها

گذرها در یک طرح منظر، استخوان بندی طرح را تشکیل می دهند و فلسفه شکل گیری آن ها تسهیل تردد استفاده کنندگان می باشد. گذرها به عنوان جداکننده فضاها، مسیرهای دسترسی آنان و فرم دهنده این فضاها اهمیت دارند و از سه جنبه عملکردی و فضایی و زیباشناسی قابل توجهند. 

از نظر کاربری گذرها در پارک ها دارای موارد استفاده زیر می باشند:

1. ویژه پیاده روی
2. استفاده مشترک پیاده روی و دوچرخه رانی
3. محل عبور مختلط وسایل نقلیه موتوری و پیاده

در صورتی که یک معبر برای استفاده مشترک پیاده و سواره پیش بینی شود. علاوه بر اینکه عرض مناسب برای کاربری ها باید لحاظ شود، روسازی نیز می بایست متناسب با مقتضیات ترافیکی مربوط به طراحی گردد.

به طور کلی گذرها شامل موارد زیر می شوند: مسیرهای عبور و مرور، پله ها و رامپ ها.

ضوابط مسیرهای عبور و مرور

مساحت معابر پارک به عنوان بخشی از مجموع سطوح تاسیسات نباید از 30 درصد سطح کل زمین پیش بینی شده برای پارک بیشتر باشد.

عرض معابر: معابر فرعی حداقل  تا 2 متر، معابر نیمه اصلی 2 تا 4 متر، معابر اصلی 4 متر به بالا در نظر گرفته شود.

به منظور ایجاد هماهنگی در طراحی مسیرها، ساخت و ساز و چگونگی استفاده و کاربری صحیح آن ها باید مقاطع عرضی استاندارد به دقت رعایت گردد مگر اینکه دلایل ویژه ای وجود داشته باشد.

• نصب هر نوع وسیله یا تابلو اعلان مانند آبخوری، سطل زباله، صندوق پست، باجه تلفن، علایم جهت یابی، صندلی، نیمکت و شیر آتش نشانی در عرض مفید پیاده رو ممنوع می باشد.
• رعایت فاصله ای برابر با 90 سانتی متر بیش از عرض مفید معابر، در محل استقرار آبخوری الزامی است.
• پیش بینی ضوابط مربوط به عبور صندلی چرخدار در پیاده رو ها الزامی است.
• لحاظ سرپوش های متخلخل بر روی موارد تاسیساتی با سوراخ هایی به قطر 13 تا 15 میلیمتر برای جلوگیری از فرو رفتن نوک عصای نابینایان.
• پیش بینی حداقل 5 سانتیمتر ارتفاع، بین گذرها و باغچه یا جوی حاشیه الزامی است
• طراحی باغراه در پارک های شهری برای همه مقیاس ها الزامی است.

ضوابط طراحی پله

استفاده از پله یا سطح شیبدار جهت اتصال از سطحی به سطح دیگر بوده و اگر شیب تند باشد احتیاج به پله قطعی است. افراد در هنگام بالا رفتن از پله ها به علت توجه به گام ها و برای جلوگیری از لغزش بافت و فرم پله ها و زیبایی، آن ها را بیشتر از دیگر نقاط از نظر می گذرانند. به همین علت ساخت پله برای پارک باید توام با هنر طراحی باشد و برای رعایت ایمنی بحث مربوط به استاندارد، پله ها، و رابطه بین ارتفاع و کف آن ها می بایست دقیقا مورد توجه قرار گیرد.

ضوابط طراحی رمپ

رمپ انتقال از سطحی به سطح دیگر بدون پیمودن پله است. از مزایای آن اینکه افراد در راه رفتن آزاد بوده و مجبور نیستند با چشم مواظب طول گام ها و ارتفاع و کف پله ها باشند و به جای آن از نگاه کردن به اطراف و مناظر لذت می برند. علاوه بر معلولین، افراد سالخورده، چاقف کودکان نیز ممکن است نتوانند از پله ها بالا روند که رمپ ها به کمک آن ها می آیند. ایجاد آن ها در مکان های عمومی اجباری است.

مشخصات رمپ ها در زیر ذکر شده است:

• عرض رمپ برای معلولین حداقل 90 سانتی متر می باشد
• حداکثر شیب مجاز 8%
• حداکثر طول رمپ 9 متر
• حداقل عرض پاگرد رمپ 120 سانتی متر
• شیارهای سطح رمپ با زاویه 30 درجه و فاصله بین شیارها می بایست 0.5 متر باشد.

سایر ضوابط و دستورالعمل های طراحی پارک و فضای سبز

ضوابط مکان یابی و طراحی ساختمانها و تاسیسات موردنیاز فضاهای سبز شهری

ساختمانها و تاسیسات فضای سبز، عبارتند از: مکانهای سرپوشیده، سرویسهای بهداشتی، دریاچه ها و استخرها، پارکینگ، پیاده روها، آبنما، محل بازی کودکان، محل نگهداری حیوانات در فضای سبز و ساختمانهای اوقات فراغت در فضای سبز

ضوابط مکان یابی و طراحی فضاهای سرپوشیده

طراحی باید بر اساس ساختار طبیعی محل و در نظر گرفتن اصول زیبایی شناسی باشد. فضاهای سرپوشیده، باید دور از مراکز تجمع پر سر و صدا و ترافیک باشد.

ضوابط طراحی و مکان یابی سرویسهای بهداشتی

برای تعیین شمار سرویسهای بهداشتی، لازم است حداکثر شمار ملاقات کنندگان از پارک، مورد توجه قرار گیرد.
برای هر ۲۵ نفر ملاقات کننده، یک دستگاه سرویس بهداشتی باید در نظر گرفت. پیش بینی سرویسهای مردانه زنانه و معلولان، در پارک الزامی است.
استقرار سرویسهای بهداشتی در فضای سبز، لازم است بر اساس ویژگیهای هر محل، جهت باد، قبله، سطح آبهای زیرزمینی، دید و منظره و مراکز تجمع، پیش بینی و طراحی شود.
در نظر گرفتن استانداردهای رسمی و یا بین المللی، در طراحی سرویسهای بهداشتی الزامی است.

ضوابط طراحی آبنما در پارک و فضای سبز

 در مراکز جمعیت شهرهایی که دارای هوای آلوده هستند، پیش بینی آبنما در فضای سبز، الزامی است. پیش بینی دسترسی به برق و ایجاد پمپ خانه در نزدیکی آبنما، الزامی است. پیش بینی آبنما در فضای سبز شهری مقیاس همسایگی، بنا به ضرورت محلی الزامی است. پیش بینی آبنما در فضای سبز شهری مقیاس محله، ناحیه و منطقه، الزامی است. پرهیز از ایجاد زاویه در دیوارهای حوضچه آبنما الزامی است. تبدیل قطرات آب به ذرات اسپری مانند، در آبنما های مرکز شهرهای آلوده، ضروری است. همخوانی شکل و فرم آبنما با بافت و فضاهای موجود پیرامون آن، ضروری است.

ضوابط طراحی و مکان یابی دریاچه و استخر

دبی منبع تغذیه آب برای دریاچه و استخر، باید ارزیابی شود. برای انتقال آب به استخر و دریاچه، لازم است از کانال های روباز استفاده شود.
چنانچه از استخر یا دریاچه به عنوان منبع ذخیره آب آبیاری (در موارد اضطراری) استفاده به عمل می آید، باید در پایین دست ترین نقطه فضای سبز طراحی شود.
 

مطالعه بیشتر:

• آموزش طراحی فضای سبز
• اصول طراحی فضای سبز pdf
• اصول طراحی فضای سبز
• نرم افزار طراحی فضای سبز
• طراحی محوطه باغ 

ضوابط طراحی پیاده رو (باغراه ها) در فضای سبز

مساحت پیاده روها در فضای سبز، باید بخشی از مجموع سطوح تأسیسات مستقر در همان فضای سبز باشد.
سطح کل تأسیسات یک فضای سبز، نباید از ۳۰٪ سطح کل زمین پیش بینی شده برای ایجاد فضای سبز بیشتر باشد.
عرض پیاده رو، باید حداقل ۲۴۰ سانتیمتر باشد. (عرض شانه به شانه ۴ عابر همراه در نظر گرفته شده است).
پیش بینی ضوابط مربوط به عبور صندلی چرخدار در پیاده روها، الزامی است. هیچگونه اجزای تأسیساتی، نباید بالاتر از سطح پیاده روها نصب شود.
پیاده روهایی که دارای پیچ و خم هستند، باید حداقل از فاصله ۳ متری پیش از تغییر مسیر، جنس کفپوش راه، با جنس قبلی متفاوت باشد (هشدار دهنده برای نابینایان).
پیش بینی حداقل ۵ سانتیمتر ارتفاع، بین پیاده رو و باغچه، یا جوی حاشیه، الزامی است. در کف سازی پیاده روها، بنابر اقلیم هر منطقه، نوع کف سازی انتخاب گردد.
 

برای مطالعه و کسب اطلاعات بیشتر در مورد طراحی پارک و مراحل اجرایی آن، فایل pdf زیر را دانلود و مطالعه نمایید.

مطالب پیشنهادی بعد از مطالعه این مطلب:

• چگونه یک پارک کودک با امکانات جدید بسازیم؟

منبع:
برگرفته از کتاب اصول و ضوابط طراحی پارک های شهری، دکتر اسماعیل صالحی (دانشیاردانشگاه تهران)

تحریریه آب و خاک سازان،محمدلطفی،شیراز

برچسب ها :