طراحی و تولید فضاهای عمومی موفق

اگر فرض کنیم که فضاهای عمومی دوستانه به وسیله تجمعی از سازگاری ها و کاربری ها رشد کرده باشند. آیا ما می توانیم چنین مکان هایی را در میز نقشه کشی طراحی کنیم؟ 

برخی از معماران و طراحان شهری مانند کریستوفر الکساندر معتقدند که بهتر است مکان ها و فضاهای خوب موجود در شهر را رشد دهیم و امکانات جدیدی به آن ها اضافه کرده یا کاربری آن ها را تغییر دهیم به جای اینکه فضاهایی را از نو بسازیم. ایده های بسیاری در مورد چگونگی ارتقا و رشد دادن یک محیط محلی وجود دارد وحتی خیلی وقت ها برای اینکه یک محیط رشد کند لزوما نباید متخصصین آن را طراحی و تولید کنند بلکه توسط فعالیت های مداوم و خودجوش مردم می تواند سرزنده شود. بنابراین مردم مجبور به وفق دادن خود با یک محیط اجباری نیستند بلکه محیط می تواند طوری تغییر یابد که به بهترین وجه نیازهای مردم را برآورده سازد. پس اگر طراحی شهری شهروند گرا می تواند به این سادگی شکل گیرد مثل محیط هایی سالم و خوش ذوق که مردم در آن احساس ایمنی، راحتی و شادمانی کرده و بتوانند با هم معاشرت کنند، چرا ما بسیار کم در جهت طراحی این نوع فضاها عمل می کنیم؟

فضاهای عمومی شهری «کارآمد» یا به عبارتی دیگر «موفق» فضاهایی هستند که افراد با ویژگی‌های مختلف سنی، جنسی و توانایی، بتوانند با حضور در این فضاها خواسته‌های خود را محقق سازند و فعالیت‌های متنوع موردنیازشان را برآورده نمایند. البته دامنه دریافت پاسخ‌ها از یک فضای عمومی بسته به کاربری و شخصیت حاکم بر آن فضا می‌تواند بسیار گسترده و متفاوت نیز باشد. 

در اینجا به چهار اصل کلی که می توانند در طراحی و ساخت یک فضای عمومی موفق تاثیر گذار باشند اشاره می کنیم تا با هم ببینیم چرا بعضی از فضاهای عمومی موفق اند و بعضی فضاهای دیگر ناموفق.
 در ارزیابی که از هزاران فضای عمومی در سراسر جهان صورت گرفته است، مشخص شده که  فضاهای عمومی موفق 4 ویژگی را پوشش می دهند: آنها قابل دسترسی هستند؛ مردم در طول روز در آنجا مشغول فعالیت هستند، فضا راحت و دارای تصویر خوب در ذهن مردم است و در نهایت، یک محل اجتماعی هستند. این محل می تواند یک گوشه از خیابان، یک زمین بازی و یا یک میدان باشد. این معیارها معیارهای مطلوبیت PPS یا Project For Public Space هستند. 

معیارهای طراحی فضاهای عمومی موفق 

1- دسترسی و ارتباطات در فضاهای عمومی 

شما می توانید دسترسی به یک مکان را با ارتباط آن با محیط اطراف خود، هم از نظر فیزیکی و هم از نظر بصری در نظر بگیرید. فضای عمومی موفق است که از فاصله های دور و نزدیک قابل دیدن باشد، بتوانید از آن عبور کنید، لبه های مشخصی داشته باشند برای مثال یک ردیف از مغازه ها بهتر و ایمن تر از دیوار خالی است. این فضاها باید با حمل و نقل عمومی هم قابل دسترس بوده و پارکینگ کافی را هم دارا باشند.
سوالاتی که در ارزیابی دسترسی و ارتباط باید بپرسید این است که: 

•  آیا می توانید فضا را از فاصله دور ببینید؟ آیا داخل فضا از خارج آن دیده می شود؟
• آیا بین فضا و ساختمان مجاور ارتباط خوبی وجود دارد یا دیوارهای خالی آن را احاطه کرده است؟ آیا ساکنان ساختمان های مجاور از فضا استفاده می کنند؟
• آیا مردم به راحتی می توانند به آنجا بروند؟
• آیا پیاده روها به این فضا منتهی می شود؟
• آیا عملکرد فضا برای افراد دارای نیازهای ویژه مانند معلولان و سالمندان پاسخگوست؟
• آیا جاده ها و مسیرها از طریق این فضا مردم را به جایی می رسانند که قصد رفتن دارند؟
• آیا مردم می توانند از گزینه های مختلف حمل و نقل استفاده کنند  مثل مترو، اتوبوس، ماشین، دوچرخه و ...؟
• آیا ایستگاه های معینی برای ورودی پارک، یا بخش های دیگر تعیین شده است؟

2- جاهایی برای نشستن و ایجاد خاطرات خوب

شاید مهمترین شرط برای تضمین یک فضای عمومی موفق میزان کافی فرصت ها برای نشستن باشد. زیرا مردم بیش از همه تمایل به بودن در جایی دارند که مکان هایی برای نشستن وجود دارد. اما ظاهرا با وجود رضایت مردم، افراد تقریبا برای نشستن در هر جایی یا با نیمکت هایی با مصالح نادرست بسته به نوع آب و هوای آن منطقه (نیمکت فلزی در مناطق گرمسیری) مواجه می شوند و یا اینکه نشیمن در مکان نادرستی جانمایی شده است. به همین دلیل به نظر می رسد در آن فضای عمومی هرج و مرج وجود دارد.

معمولا مردم در حالتی متمایل به مشاهده کردن به جای مشاهده شدن می نشینند بنابراین  نیمکت های بدون داشتن دیوار یا حصار دیگری در پشتشان احتمال کمتری به استفاده شدن دارند. 
همانند کفش ها، برای نشیمن هیچ «اندازه مناسب برای همه» وجود ندارد. افراد مختلف مطابق شرایط محیطی به انواع مختلف نشیمن و مکان ها نیاز دارند. از این رو تدارک طیفی از فرصت های نشستن در هر فضای عمومی و برای اینکه نشیمن انعطاف پذیر باشد مهم است. 

در بسیاری موارد بهترین نشیمن ها واقعا شامل نیمکت ها یا صندلی های با طرح سفارشی نیستند، بلکه سطوح افقی که چندین کارکرد را برآورده می کنند. پلکان های عریض یک نمونه کلاسیک از این قضیه هستند. ترتیب های نشیمن متعارف با تکیه گاه پشتی مناسب ممکن است برای افراد مسن تر جذبه ایجاد کند. 

همانطور که قبلا اشاره کردیم یکی از مسائلی که مردم به خاطر آن در اطراف فضای عمومی لذت می برند قادر بودن به تماشای عبور و مرور جمعیت یا به طور مشخص تر مشاهده کردن افراد دیگر است. به این دلیل نقاط برتر محبوب ترند. به نظر می رسد که این مسآله یک پدیده جهانی است، از این رو مهم است که نیمکت ها و محیط شان برای اجازه به این قضیه طراحی شده باشند به جای اینکه فرض شود که مردم تنها در مکان آشکار خواهند نشست. 
در عوض برخی مردم نمی خواهند آنقدر دور بروند که بنشینند،  به این دلیل که آن ها یا می خواهند منظره را از یک وضعیت سرپا بازدید کنند، و یا به خاطر اینکه تنها قصد دارند مکث کوتاهی بکنند،  بنابراین مکان هایی که قابلیت تکیه دادن دارند بخش باارزشی از محیط عمومی هستند. 
وقفه های آسایش یا فضاهای مکث برای توقف و استراحت کردن از فریبنده ترین موضوعات برای طراحان شهری و سیاست گذاران است، اما تدارک کافی توالت های عمومی مناسب بخشی از زیرساخت های اساسی برای فضاهای عمومی موفق است. بسیاری از مراجع محلی به توالت های عمومی به عنوان یک الزام نگاه می کنند. اما تدارک توالت نامناسب تاثیری تبعیض آمیز مخصوصا در برابر افراد مسن تر، کودکان همراهشان و افراد ناتوان دارد. 

سوالاتی که در این باره باید از خود بپرسید:

• آیا مکان های کافی برای نشستن وجود دارد؟ آیا صندلی ها در جای راحت قرار گرفته اند؟ آیا مردم انتخابی برای نشستن در خورشید یا سایه دارند؟
• آیا فضاها تمیز و آزاد هستند؟ چه کسی مسئول نگهداری آن است؟ آنها چه کار می کنند؟ چه زمانی؟
• آیا منطقه احساس امنیت منتقل می کند؟ 
• آیا فرصت هایی برای عکس یادگاری گرفتن مردم وجود دارد؟

3- استفاده و فعالیت

فعالیت ها پایه اصلی یک مکان عمومی هستند. داشتن کاری یا سرگرمی برای انجام دادن  برای مردم و وجود دلیلی برای آمدن به آن مکان جزو گزینه فعالیت و استفاده از آن فضای عمومی است. وقتی کاری یا فعالیتی برای انجام دادن وجود ندارد، فضا خالی است و به طور کلی به این معنی است که چیزی اشتباه است. گزینه های فعالیت شامل پیاده روی، امکانات برابر برای زنان، مردان و افراد با سنین مختلف، استفاده در طول روز، و استفاده های گروهی، مثلا فضایی برای استفاده افراد و گروه های دوستان بهتر از این است که توسط فرد به تنهایی استفاده شود زیرا این نشان می دهد این فضا اجتماعی تر و سرگرم کننده تر است. 

سوالاتی که در این باره مطرح می شود این است که:

• آیا مردم از فضا استفاده می کنند یا  فضا خالی است؟
• آیا افراد سنین مختلف از آن استفاده می کنند؟
• آیا گروه های مختلف دوستانه از آن استفاده می کنند؟
• آیا امکان فعالیت های مختلف مانند قدم زدن، بیس بال، شطرنج، نقاشی، ،فعالیت های آرامش بخش و ...در حال انجام است؟
• کدام بخش ها از فضا بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند؟
• آیا انتخاب های متعدد برای انجام فعالیت ها وجود دارد؟

4- اجتماع پذیری

 اجتماع پذیری یک موضوع کیفی است. وقتی افراد دوستان و همسایگان خود را در یک مکان ملاقات می کنند و حتی با غریبه ها به راحتی ارتباط برقرار می کنند تمایل و وابستگی بیشتری نسبت به آن مکان دارند.  به طور کلی وظایف فضای عمومی را می توان ابزاری جهت ارتباطات و مراودات شبکه های اجتماعی؛ مکانی برای رویارویی و مراسم شهروندی و مدیریت و هماهنگ سازی فعالیت های شهروندی بیان کرد به بیانی دیگر، فضاهای شهری ظرف فعالیت های شهری و بستری برای تعاملات اجتماعی و زمینه ساز شکل گیری سرمایه اجتماعی به شمار می آیند. این سوالات در این باره مطرح است:

• آیا این جا، جایی هست که شما با دوستان خود ملاقات کنید؟ 
• آیا افراد در اینجا با هم معاشرت و صحبت می کنند؟
• آیا افراد با سنین مختلف از اینجا استفاده می کنند؟
• آیا افراد در این فضا راحت و خوشحال هستند؟ 

علاوه بر چهار مورد کلی و اصلی امکانات و جذابیت های دیگری برای اینکه یک فضای عمومی پاسخگو باشد و مورد استقبال قرار گیرد وجود دارد که در ادامه به آن ها اشاره می کنیم: 

5- فرصتی برای خوردن و آشامیدن 

فروشگاه خوراکی و نوشیدنی می تواند مردم را به فضای عمومی جذب کند. فروشگاه ها می توانند از رستوران ها و بارها با میزهایی در خارج تا کیوسک های رفع خستگی قابل انتقال هر کجا که مردم بتوانند غذای حاضری بگیرند تا در نواحی نشیمن مجاور مورد استفاده قرار گیرند. 
همچنین می تواند مکان های مناسب برای گردش های دسته جمعی و پیک نیک ها وجود داشته باشند، حتی اگر اختصاصا به این منظور طراحی نشده باشند. این قبیل مکان ها هم به پوشش چمن و هم به مکان های مناسب برای نشستن، تعدادی حفاظ و یک منظر قابل قبول نیاز دارند. بعضی مواقع تنها افزودن یک محل فروش خوراکی و تعدادی میز می توانند مکانی را به یک فضای دوستانه تبدیل کنند. فاکتور مهم برای مطرح شدن، تدارک سطل آشغال های مناسب و تخلیه مرتب آن هاست، فضاهای عمومی اگراز ظروف یا سطل های لبریزغذا و نوشیدنی مملو می شوند جلوه ناخوشایندی به محیط می دهند. 

6- فرصت هایی برای لذت بردن

یکی از ویژگی هایی که فضاهای عمومی موفق را از فضاهای عمومی دیگر متمایز می کند، حدود فرصت هایی است که آن ها برای تجربه لذت، خوشی یا شادی تامین می کنند. برخی از این لذت ها با تماشا کردن یا تعامل با افراد دیگر کسب شده است. اما این مساله می تواند به طور وسیع در چهار روش افزایش یابد. به وسیله تدارک منظرسازی سخت یا نرم، رنگ در محیط، هنر عمومی و سرگرمی فراهم می شود. 

1-6- منظرسازی با مصالح مناسب 

انتخاب نوع صحیح مصالح کف سازی و پوشش می تواند تاثیر قابل توجهی بر موفقیت فضای عمومی داشته باشد. نواحی وسیع بتن و آسفالت لذت زیادی عرضه نمی کنند. با این حال اینها مصالح اصلی کفسازی در بسیاری از فضاهای عمومی هستند. مصالح لازم است خوب مراقبت شوند تا با دوام باشند چراکه از یک فضای عمومی موفق استفاده زیادی خواهد شد. مصالح با کیفیت بالا نظیر مرمر و گرانیت با اینکه گران هستند ممکن است در بلند مدت مقرون به صرفه از کار درآیند نظر به اینکه در مقابل سایش و فرسایش مقاوم تر هستند.
منظرسازی نرم مانند کاشت گیاهان و گل و بوته می تواند یک منشا مهم لذت و نیز ارائه مزایای تندرستی و مزایای کاربردی باشد. کاشت با فکر و اندیشه صحیح می تواند سختی ساختمان های اطراف، چارچوب های دید و دورنماها را بگیرد، رفتارهای مرزی فراهم کند، آلودگی را تعدیل دهد، تاثیر آرامشی بر کاربران داشته باشد، تنوع و تفاوت فصلی را نشان داده و یک خرد اقلیم راحت تر عرضه کند. نکته آخر امتیاز ویژه درختان برگریز است، در تابستان سایه از نور شدید خورشید عرضه می کنند و در زمستان برگهایشان را برای حداکثر دسترس پذیری نور طبیعی می ریزند. 

2-6- رنگ 

می بایست همچنین یادآوری شود که رنگ موجب لذت می شود، به ویژه در اقلیم هایی که هوای ابری در بیشتر سال حاکم است. مردم محیط های رنگارنگ را ترجیح می دهند. با این حال بیش از همه معماری و طراحی شهری به طور ملال آوری تک رنگ است. به نظر می رسد طراحان به اندازه کافی برای تفکر درباره افزودن به رنگ ها صرف نمی کنند، در صورتیکه با این سرمایه گذاری فوق العاده کوچک، ساختمان ها و فضاها می توانند به واسطه کاربرد رنگ تغییر شکل دهند.
وقتی مردم در محیط های مصنوعی به حال خود رها شوند، یکی از اولین کارهایی که آن ها انجام خواهند داد، درخشان کردن محیط شان با رنگ آمیزی و نقاشی های دیواری است. 

3-6- هنر عمومی 

هنر عمومی نشانی بسیار واضح در فضای عمومی دارد زیرا از لحاظ تاریخی، این مساله از منشاء نوع یادگاری معمولا برای به یادگار نگه داشتن برخی رویدادهای مهم یا شخص معروف است. این شیوه به طور فزاینده ای با نوع مردمی تر و اغلب طنزداری از هنر جایگزین شده است. برای مثال در بروکسل مدیریت شهری با انجام نقاشی های دیواری برای درخشان ساختن دیوار کناری یکنواخت و خسته کننده سعی در تنوع محیط شهری دارد. هنرعمومی می بایست  دارای یک جذبه آنی باشد و به قدری مبهم نباشد که شهروندان ندانند که چیست. 

4-6- سرگرمی 

همانطوریکه هنر عمومی، در تاریخ طولانی سرگرمی خیابانی وجود داشته است. می تواند رویدادهای غیررسمی نظیر جشنواره ها و کنسرت های موسیقی در هوای آزاد یا در قالب اجازه به نمایش ها و تئاترهای خیابانی یا رویدادهای غیر رسمی نظیر فروشندگان اشیاء کهنه و دستفروش ها شامل می شود. 

7- مدیریت اداره کردن و نگهداری فضای عمومی 

اینکه یک مکان چگونه مدیریت می شود تعیین کننده نهایی موفقیت یک مکان است. تقریبا روشی که فضاهای عمومی اداره می شوند همانطور که برای موفقیت آن ها تعیین کننده است به همان اندازه نیز برای مشخصات فیزیکی حائز اهمیت است. اگر مکان ها توسط نگهبانان زیادی کنترل شوند کمتر دوستانه به نظر می رسند حتی برای افرادی که کاملا به طور قانونی آنجا هستند. بحث مدیریت خوب فضاهای عمومی بیشتر از مسائل ساخت مکان های ایمن است و می بایست به چندین روش حمایت شود. از جمله با فعالیت های مشوق یا ابتکاری جالب توجه  و تعمیر کالبد فیزیکی و وارد کردن اصلاحات کوچک به شکل کاربری قابل مشاهده. 

مدیران مرکز شهر و دیگر مسئولان برای مدیریت مداوم فضای عمومی برعکس معماران، طراحان شهری و برنامه ریزان، به امکان ادامه حیات روزانه و بلندمدت فضاها توجه دارند. از این رو آن ها برای ایجاد یا تقاضای اصلاحات و تغییرات ضروری که لزوما در طی طول عمر هر نوع فضای عمومی ای ضروری است اقدام می کنند. مثلا ممکن است تنظیم دوباره مسیرهای پیاده، تهیه سطل های آشغال و نیمکت های مضاعف در مکان های معین، تطبیق تابلوها و علائم و جا دادن فضای سبز جدید باشد. فضاهای عمومی تا وقتی که پتانسیل کامل آن ها استفاده نشود موفق نخواهند شد. 

نمونه های موفق اجرا شده در جهان

1. ارتقاء دادن بخشی از خیابان به عنوان فضای عمومی موفق

یک اصل ساده در طراحی شهری وجود دارد و آن این است که اگر شهرها را برای ماشین ها طراحی کنید ترافیک خواهید داشت و اگر برای آدم ها طراحی کنید مکانهایی موفق با حضور مردم خواهید داشت. این یعنی اینکه جاده های بیشتر و گسترش ظرفیت جاده ها نشانه رشد نیست. ما می توانیم با انتخاب های متنوع خیابان ها را به مکان هایی امن برای پیاده روها، دوچرخه سواران، کودکان و حتی رانندگان تبدیل کنیم. 
این کاری است که در شهر مدالین کلمبیا Medellín انجام شد. این خیابان با ساخت تله کابین هایی برای رفت و آمد ساکنان یا گردشگران به بالای تپه های شهر رفت و امد را آسان کرده و و امکان دسترسی به نقاط مختلف را فرام کرده است. در اطراف این خیابان نیز، فروشندگان موادغذایی، فعالیت های ورزشی، پارک و کتابخانه ساخته شد و این جذابیت ها امکان پیاده روی را نیز برای افراد فراهم آورد.

2- میدانی برای استفاده چند منظوره 

یک پارک کوچک شهری اگر برنامه ریزی شده باشد باعث می شود افراد آن محل یک مکان تنفسی داشته باشند. اما اگر برنامه ریزی و طراحی درستی نشده باشد محل جرم و خطر برای افراد شود و استقبال مردم، سرمایه و تجارت را نیز از بین ببرد. 
منطقه Las Condes plaza در نزدیکی یک ایستگاه قطار با بازسازی و توسعه فیزیکی، ساخت گالری ها و نورپردازی هایی برای زیرگذرها توانست با یک برنامه ریزی موفق به یک فضای عمومی خوب تبدیل شود. 

نقش طراحان و برنامه ریزان چیست؟

امروزه خلاقیت به عنوان یکی از محورهای مهم و اثرگذار در طراحی فضاهای شهری محسوب می شود. بنابراین طراحان و معماران در طراحی فضاهای شهری باید به گونه ای عمل کنند، که شرایط زندگی و زیستن در آن همواره از نظم ، هویت و زیبایی لازم برخوردار باشد. لذا از آنجاییکه امروزه در طراحی فضاهای عمومی نقایص زیادی مشاهده می شود، می توان با استفاده از الگوهای طراحی بومی و ایرانی ـ اسلامی ، فضاهای زشت و نه چندان مطلوب شهری را به محیطی سرزنده ، جذاب و سرگرم کننده برای عموم مردم تبدیل کرد. 

 علاوه بر این متخصصان رفتارشناسی محیط باید با در نظر گرفتن موضوعاتی که می توانند بر رفتار انسان در فضا تاثیر بگذارد و الگوهایی از فعالیت های انسانی  و زندگی اجتماعی را مورد توجه قرار داده و رویکرد حساس تری را اتخاذ کنند. این کار با پیشنهاد روش هایی انجام می شود که به طراحان کمک کند فضاهای عمومی را متناسب با نیاز افراد و شهروندان طراحی کنند.

خوب است که این مطالب را هم در حوزه طراحی شهری مطالعه کنید:

پیشنهاداتی برای زیباسازی شهر؛ قسمت دوم: فضاهای عمومی را محلی برای یادگیری کنید

منابع:

www.pps.org

plazaperspective.com

plazaperspective.com

تحریریه آب و خاک سازان،محمدلطفی،شیراز

برچسب ها :