تفاوت های بین سیما و منظر شهری (راهکارهای اجرایی)

برای مطالعه جدی و منظم در مورد منظر شهری پیشنهاد می کنیم قبل از مطالعه این محتوا، مطلب زیر را مطالعه نمایید:

نگاهی کوتاه به تاریخچه منظر شهری و تجربه های گذشته

فهرست مباحثی که در این مطلب خواهید خواند:

سیما و منظر شهری چه تفاوتی دارند؟

سیما و منظر شهری چه ماهیتی دارند؟

راهکارهای اجرایی در خصوص توجه بیشتر به مقوله های سیما و منظر شهری

با توجه به این که شهرها از دو بعد کالبدی و محتوایی تشکیل می شوند، به غیر از اجزا و عناصری که به چشم می آید، مواردی هم وجود دارد که کاملاً بستگی به برداشت ها و تصویر ذهنی فرد از محیط شهری دارد. بر این اساس دو مفهوم سیما و منظر شهری که با یکدیگر مرتبط هستند. توجه به سیما و منظر شهری در حوزه های مختلف از جمله شهرسازی اهمیت زیادی دارد و در جهت ایجاد سیما و مناظر شهری با کیفیت و ساماندهی آن تلاش می شود؛ که محیطی مطلوب برای زندگی شهروندان فراهم شود.
بنابراین تلاش می شود سیما و منظر شهری از لحاظ مفهومی بررسی و به تفاوت این دو پرداخته شود و در نهایت راهکارهای اجرایی برای توجه بیشتر به سیما و منظر شهری ارائه شود.

سیما و منظر شهری چه تفاوتی دارند؟

ابهامات و اختلاف دیدگاه های فراوانی در زمینه مفاهیم سیما و منظر شهری میان صاحب نظران وجود دارد. از آنجا که موضوع سیما و منظر شهری پدیده ای است که شامل دو بعد عینی و ذهنی می گردد، لذا همواره بیم آن وجود دارد که مفاهیم به جای یکدیگر به کار روند و نبود یک ادبیات مشترک باعث ایجاد سوء برداشت هایی شود، لذا در این قسمت سعی بر آن است تا به ارائه تعاریف مفاهیم مرتبط با موضوع پژوهش در حوزه نظری سیما و منظر شهری پرداخته شود. به فراخور نیاز، تعاریف مرتبط در هر حوزه از کار ارائه می گردد.

سیمای شهری چیست؟

شکل شهری و هر آنچه که به صورت بصری نمایان و قابل ادراک است. همه اطلاعات بصری که ناظر از فضا در طول زمان ادراک می کند. سیمای شهر، ترکیب ظاهر ساختمان ها و فضای بین آن ها یا فضاهای درون شهرها است که شامل همه عناصری می شود که در ترکیب با یکدیگر جلوه ظاهری آن فضا را می سازند.
سیمای شهری شامل عناصری چون: سیمای زمین، سیمای جداره ها، جلوه ظاهری فعالیت های در حال انجام در فضای شهر، نمود ظاهری انسان ها و جلوه ظاهری کلیه الحاقات ثابت و متحرک فضا می باشد. در واقع، سیمای شهر ماهیتی پویا دارد.

منظر شهری چیست؟

منظر شهری، همه اطلاعات بصری قابل ادراک از فرم و شکل شهر که ناظر از فاصله دور از یک نقطه خاص مکان ها و عرصه های عمومی دریافت می کند. در منظر شهری، موضوع دید یا ابژه به راحتی قابل تفکیک است. عموماً این گونه منظر که از آن با عنوان دید نیز نام برده می شود؛ شامل سه نوع کلی دید از درون به درون، دید از برون به درون و دید از درون به برون است. واژه های حوزه معنایی منظر شهری، شامل چشم انداز و دورنمای متمرکز  نیز می شوند.

سیما و منظر شهری چه ماهیتی دارند؟

سیما و منظر شهری به عنوان سطح تماس انسان و پدیده شهر و جنبه قابل ادراک آن بر روی کنش و واکنش فرد و ارزیابی کیفی او مؤثر است. امروزه مراد از منظر معنایی بیش از طبیعت است. منظر در دنیای امروز موجودی زنده و پویا انگاشته می شود که از یک سو متاثر از انسان و نحوه زیست اوست و از سوی دیگر با شکل خود و تداعی خاطراتی که در زمان های طولانی بر بستر آن روی داده است بر تمدن، فرهنگ و نوع زیست آدمیان تاثیر می گذارد. منظر تنها عنصری عینی که متشکل از اجزای طبیعی باشد شناخته نمی شود، بلکه عنصری ذهنی و فرهنگی نیز خواهد بود که شکل گیری آن در اذهان مردم با دخالت تاریخ، اعتقادات دینی و اسطوره ای، اقلیم، سنت زیست و امثال آنها، بوده است. لینچ منظر شهری را تأثیر کلی و جامعی می داند که ناظر به هنگام دیدار و یا زندگی در شهر یا بخشی از آن بدست می آورد.

منظراز طرفی خود بخش متجلی و ملموس پدیده شهر یا فضای شهری است که در آن تبلور بصری، کارکردی و معنایی چیزهایی که فضا را شکل می دهند، دیده می شود. این لغت بر بازتاب معنی دار ترکیب عناصر و عواملی دلالت می کند که خارج از تأثیرات ذ هنی ناظر وجود دارند و از طرف دیگر پدیده ای است که به نوبه خود دارای فرم، معنا و عملکرد است. فرم، ظاهر، ساختار، چگونگی، و نحوه رشد محتوا و تجسم و بیان پدیده است. تعریف زیبایی شناسانه فرم عبارت است از تظاهر حسی و واضح یک پدیده که خود را در معرض قضاوت قرار می دهد.

فرم کلیتی است وحدت یافته از تمام ویژگی های کالبدی و غیر کالبدی که قابل احساس است. جنبه کالبد منظر شهر شامل گشتالت، پیکره، تعادل بصری، نظم و چیدمان بصری، رنگ، بافت، مقیاس، سبک، ویژگی، سرشناسی و منحصربه فرد بودن است. عملکرد به طور معمول فایده یک پدیده برای انسان است. خاصیتی از محیط که جوابگوی بخشی از نیازهای انسان است.

برای معنا تعریف دقیقی نمی توان ارائه داد. لینچ معنی را خاصیتی از محیط می داند که می تواند  فرد را به جنبه های دیگری از زندگی متصل کند. معنا حاصل ارزیابی شخص از محیط و مکان و پدیده ای کاملاً شخصی است، هرچند معانی در اثر آموزش و کسب تجربه و دانش (و به طور کلی فرهنگ) جا می افتند و می توان شاهد برداشت های مشابه از معانی مترتب بر یک پدیده در میان یک فرهنگ مشابه بود.

در این قسمت از مطالب به ارائه توضیحات بیشتر از سیمای شهری می پردازیم به دلیل اینکه تا به امروز مطالب زیادی از منظر شهری بیان شده ولی به تعریف از سیمای شهری اکتفا شده است در این قسمت جنبه های مختلف سیمای شهری بررسی می گردد:

محتوای سیمای شهری

کالن مفهوم «محتوی» را در ارتباط با برخی از اجزاء  فضای شهری مانند رنگ، بافت، مقیاس، سبک، شخصیت و حضور مردم فعالیت و زندگی مطرح می کند. کیفیاتی نظیر تنوع، غنای بصری، تبدیل پذیری و مناسبت بصری در فضای شهری از اهمیت زیادی برای پاسخگو نمودن فضا یا فضاهای پاسخگو برخوردار است. به دلیل وجود اطلاعات بصری فراوان، موضوع تنوع مطلوب بسیار مهم است. حد تنوع از یکنواختی (عدم تنوع) تا اغتشاش است و حفظ تنوع و پیچیدگی مطلوب در سیمای فضای شهری، به جذابیت و خوشایندی فضا می افزاید.

• زمینه

کلیتی از صفات محیطی و بصری پیرامونی یک مکان است که طی آن تداوم عناصر بصری سبب ایجاد زبان مشترک معماری و معرف خصلتی جمعی برای آن مکان شده است.

نمودار 1: عناصر زمینه در سیمای شهری

• مناسبت بصری

سه چیز مناسبت بصری ایجاد می کند:
پشتیبانی از خوانایی فرم و عملکرد
پشتیبانی از گوناگونی
پشتیبانی از انعطاف پذیری
طراحی جزئیات ظاهر ساختمان مهم است چرا که بر تعابیر و تفاسیر مردم از مکان تأثیر می گذارد، مردم مکان ها را به چیزی معنی دار تعبیر می کنند. وقتی که این معانی تأثیرپذیری را تقویت می کنند مکان کیفیتی می یابد که آن را سازگاری بصری می نامیم.

• غنای حسی

کیفیتی که موجب تنوع تجارب حسی ای می شود که استفاده کننده می تواند از آن لذت ببرد. انواع تجارب حسی شامل حواس بینایی، حرکت، بویایی، شنوایی و لامسه می باشد. اما در این میان حس بصری از اهمیت بیشتری
برخوردار است. غنای بصری از طریق راز و رمزهای بصری و پیچیدگی بصری تقویت می شود.

[ مطالعه بیشتر: منظر شهری چیست و چه ابعادی دارد؟] و نیز مطلب [ رنگ، بو و زیبایی در طراحی منظر (به کارگیری حواس پنج گانه)].

عناصر سیمای فضای شهری

سبک و طرح معماری ابنیه

• طرح معماری ابنیه عمدتا تحت تاثیر گرایش های رایج در زمان ساخت هر یک از ابنیهاست. معماری طرح را می توان تحت سه عامل احجام غالب، صفحات غالب و خطوط غالب بررسی کرد.
• احجام غالب: منظر ابنیه تحت تأثیر فرم غالب هر یک از احجام ساختمانی است که حاصل ترکیب احجام هندسی (عمدتاً مکعب مستطیل) می باشد که اندازه و بزرگی، نحوه قرار گیری و تناسب آن ها با یکدیگر در شکل گیری منظر شهری موثر می باشد.
• صفحات غالب: در یک منظر شهری، صفحه نما از عمده ترین صفحاتی ست که در معرض مشاهده قرار می گیرد. این صفحات در غالب جداره ها و دیوارها مورد استفاده قرار می گیرد. قرار گرفتن این صفحات کنار یکدیگر، موقعیت قرارگیری آن ها، نسبت و اندازه صفحات به یکدیگر و امکان رویت صفحات جانبی درمنظر خرد موثر می باشد.

مطالعه این مطلب در اینجا پیشنهاد می شود: نمای ساختمان، کلید خلق هویت هنر و معماری

• خطوط غالب: این خطوط شامل خط زمین، خط آسمان، مفصل های جانبی و یا خطوط شکل گرفته بر صفحات ساختمانی، (مانند خطوط پنجره ها و خطوط از اره) می باشند که در چگونگی شکل گیری منظر شهری موثر می باشند.

وضعیت زمین

زمین در حقیقت صفحه کف یا بستری ست که احجام ساختمانی بر روی آن شکل می گیرند. اجزا و عناصر شکل دهنده به صفحه زمین (کف) بسیار متعدد و متنوع هستند. چنانکه می توان برای مثال نمونه های آن را به عنوان: پیاده روها، سواره روها، فضاهای آزاد، رفوژها، باغچه ها، رودخانه ها و مسیل ها، کانال و جوی ها معرفی نمود که هر یک از این عناصر دارای شکل، فرم و مصالح خاص خود می باشد. نحوه تفکیک اجزای این سطوح از یکدیگر، صفحات و خطوطی را در منظر شهر ایجاد می کند که در یک سطح تراز و یا تراز های مختلف نسبت به یکدیگر قرار می گیرند.

وضعیت مصالح

با توجه به تعاریف بالا، برای معرفی احجام، صفحات و خطوط در منظر شهری از مصالح گوناگونی استفاده به عمل می آید که در آن ها نوع، کیفیت، جنس و بافت مصالح متفاوت بوده و هر یک تأثیر زیادی در شکل منظر شهر ایجاد می کند.

میدان و شهرداری رشت

وضعیت الحاقات جانبی

در منظر مقیاس خرد الحاقاتی که بر احجام و صفحات اصلی ساختمانی و کف به صورت احجام و صفحات کوچک تر اضافه می شوند، تاثیر به سزایی در شکل منظر شهری ایجاد می کنند. این عناصر می توانند در منظر شهر به صورت: بالکن ها، تاسیسات ساختمانی، تندیس ها، تابلوها و عناصر کاربردی و یا غیر کاربردی دیگر مطرح گردند.

تاسیسات و مبلمان شهری

تاسیسات و مبلمان شهریجزء الحاقاتیست که عمدتا بر صفحه زمین اضافه می شود و مقیاس خرد بر منظر شهری تاثیر به سزایی دارند. نمونه هایی از این عناصر، شامل تیر های چراغ برق، دکه های تلفن، سطل های زباله، نیمکت ها و امثال آن ها می باشند.

پوشش گیاهی

پوشش گیاهی در این مقیاس به صورت درختان، درختچه ها و بوته ها به صورت مجزا و یا در کنار هم قابل مشاهده است. انتخاب نوع، رنگ و دیگر ویژگی های فیزیکی مناسب پوشش های گیاهی، تاثیر به سزایی در بهبود کیفیت منظر شهری به وجود می آورد.

جزئیات ساختمانی

جزئیات ساختمانی ابنیه و کف نیز از عوامل موثر در منظر شهری در مقیاس خرد محسوب می شوند. در این مقیاس توجه به جزئیات، اتصال بدنه ها و جداره ها به خصوص در سطوحی مانند از راه ها، کف سازی ها و درها و پنجره هااز اهمیت زیادی برخوردار است.

نتیجه گیری:

به منظور ایجاد مناظر مطلوب در سیما و منظر شهری توصیه می شود ابتدا مفاهیم مربوط به سیما و منظر شهری به طور دقیق بررسی شده و به تفاوت این دو پی برده شود. سپس به منظور تهیه ی طرح ها نیازها، خواسته ها، تصاویر ذهنی شهروندان به خوبی شناسایی و بررسی شود، سپس در راستای رفع نیازهای شهروندان در سیما و منظر شهری اقدامات ضروری انجام شود.
شایان ذکر است در طرح ها و پروژه های شهری صرفاً نباید مسائل کالبدی در نظر گرفته شود، باید به سایر ویژگی های شهروندان به خصوص ذهنیت آن ها توجه صورت گیرد، تا بتوان شهرها و مناظر شهری ایجاد نمود که متناسب با خواسته ها و پاسخگوی نیازهای آن ها باشد.

راهکارهای اجرایی در خصوص توجه بیشتر به مقوله های سیما و منظر شهری

در نهایت راهکارهای اجرایی در خصوص توجه بیشتر به سیما و منظر شهری در طرح های شهری ارائه می شود:

• ایجاد شرایط مناسب برای مشارکت هر چه بیشتر شهروندان در مراحل تهیه طرح های شهری و طرح های مربوط به سیما و منظر شهری
• دریافت نقشه ها و تصاویر ذهنی شهروندان از شهر در زمان های مختلف
• فراهم نمودن شرایط مناسب برای نظرسنجی از شهروندان در طرح های شهری
• تهیه و تدوین ضوابط و مقررات سیما و منظر شهری در حوزه های مختلف با جزئیات کامل با توجه به نظرات شهروندان و فراهم نمودن شرایط مناسب برای اجرایی شدن این ضوابط و مقررات
• بهره گیری از نظرات ساکنان شهر به منظور مطلوب تر شدن سیما و منظر شهری
• بررسی و شناسایی مخاطبان، خواسته ها و توقعات آنها و در نظر گیری آن ها در کلیه ی مراحل طرح های سیما و منظر شهری

مطلب پیشنهادی بعدی پس از مطالعه: « طراحی منظر با تاکید بر سلامت شهروندان»

اگر این مطلب را دوست داشتید با دوستان خود به اشتراک بگذارید.

منابع
1.  بنتلی، یان و دیگران «محیط های پاسخده»، ترجمه مصطفی بهزادفر، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، 1385.
2.  پاکزاد، جهانشاه، «مبانی نظری و فرایند طراحی شهری»، انتشارات شهیدی، تهران، 1385.
3.  ذکاوت، کامران، «جزوه درسی روش های طراحی شهری»، دانشگاه شهید بهشتی، 1387.
4.  کالن، گوردون، «گزیده منظر شهری»، ترجمه منوجهر طبیبیان، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1382.
5.  محمودی، سید امیرسعید، «منظر شهری، مروری بر چند نظریه»، مجله آبادی، سال شانزدهم، شماره 53، زمستان، 1385. 

تحریریه آب و خاک سازان،محمدلطفی،شیراز
 

برچسب ها :