چگونه میدان شهری زیبا و مطلوبی داشته باشیم؟

قبل از مطالعه این مطلب، مطلب زیر را بخوانید:

راهنمای کامل نورپردازی میدان های شهری

در این مطلب می خوانیم:

مفهوم فضای شهری

میادین شهری

عناصر تاثیرگذار بر مطلوبیت میدان

در دهه‌ های اخیر که مفهوم کیفیت به ادبیات شهرسازی راه یافته است، فضاهای شهری خوب با مفهوم کیفیت مطلوب آن سنجیده می‌ شود. بنابراین در راستای بررسی کیفیت و سنجش فضاهای شهری، معیارها و شاخصه‌ هایی طی دهه‌های قبل مطرح شده ‌است. به هر میزان که شهرها بتوانند محیط‌های عمومی مطلوب‌ تری برای ساکنان شهر‌ها ایجاد کنند تا تعامل‌ های اجتماعی بهتری در آن صورت بگیرد، به همان میزان شهر از مطلوبیت و کیفیت بالاتری در شهرنشینی و سلامت روان ساکنین آن برخوردار خواهد شد. یکی از عوامل فرمی شکل دهنده به کالبد شهر که در عین حال بر ذهنیت استفاده کننده تاثیرگذار است، فضای شهری است که در واقع کانون ارتباطات و روابط اجتماعی ساکنین باشد و آن، میادین هستند.

 میدان در مقابل حرکت و پویایی اجتناب ناپذیر حاکم بر خیابان دارای نوعی سکون است. این سکون امکان مکث یا آسودن در میان شبکه شلوغ خیابان ها را فراهم می سازد. مکث کردن باعث می شود که امکان برقراری ارتباط با دیگران افزایش یابد و به علاوه فرد بتواند جزییات کالبدی فضا را نیز با دقت بیشتری درک کند. در این مطلب به اصول طراحی میدان شهری می پردازیم.

مفهوم فضای شهری

زوی (1957) فضای شهری را اینگونه تعریف می کند: «جایی که خیابان ها، میادین، ﭘارک ها و زمین های بازی وباغ ها همگی فضاهایی خالی اند که محدود شده اند یا طوری تعریف شده اند که فضایی محصور را ﭘدید آورند.»
کولکوهن (1989) فضای شهری را به دو گونه تعریف می کند: فضای اجتماعی و فضای ساخته شده و مصنوع. فضای اجتماعی ، تداعی های فضایی نهادهای اجتماعی است که مورد مطالعه جامعه شناسان و جغرافیدانان می باشد تمایل این دیدگاه دیدن ویژگی های فیزیکی محیط مصنوع به عنوان فراپدیده ای است، از سوی دیگر، فضای مصنوع متوجه فضای فیزیکی ست بدین ترتیب آنچه که مورد توجه معماران است مورفولوژی فضاست، طریقی که فضا بر ادراک ما اثر می گذارد و شیوه ی به کارگیری فضا و معنایی که از آن می توان استخراج کرد.

پاکزاد(1385) فضای شهری را ظرفی برای وقوع انواع فعالیت های فردی و یا گروهی شهروندان دانسته و آنرا به دو دسته کلی 1) فضاهای باز 2) فضاهای بسته تقسیم می کند: فضاهای باز آن دسته از فضاهایی که همچون محیط طبیعی در درون و اطراف شهرها جای گرفته اند و فضاهای بسته آن دسته از فضاهایی که ساخته شده و به صورت محصور هستند. پاکزاد به روش طراحی میدان، نکات طراحی میدان و نیز اصول طراحی فلکه تاکید زیادی داشته است.

 تعریف میدان شهری از نظر لوئیز ممفورد به همبستگی اجتماعی و ارتباطات متقابل چهره به چهره، تحرک فکر و اندیشه تاکید داشته و معتقد است که طراحی شهری قرین بازسازی تمدن است و باید امکان همزیستی و مشارکت را برای زندگی جمعی پدید آورد. بنابراین توجه بیش از حد به فضاهای خصوصی را نفی می کند چرا که در آن صورت ارزش های اجتماعی نادیده گرفته می شود و نهایتا انسان شهری هرچه بیشتر از گذشته منزوی شده و زندگی جمعی در فضاهای شهری کمرنگ می شود. او معتقد بود که عملکرد اساسی شهر شامل دادن شکل جمعی به شهر است و عملکرد اجتماعی فضاهای آزاد در شهر تجمع افراد را ممکن می سازد. این موارد ویژگی اصلی میادین شهری هستند.
باید فضاهای شهریرا به عنوان ظرفی برای روابط انسانی شهروندان ببینیم. فضای شهری نه صرفا دارای بعد مکانی -فیزیکی است و نه فقط دارای بعد اجتماعی بلکه هردوی این ابعاد باهم در رابطه ای دو سویه می باشند.

مولفه های کیفیت و مطلوبیت فضاهای شهری

چگونگی یک چیز که تاثیر عاطفی و عقلانی خاص بر مخاطب می گذارد کیفیت فضایی نامیده می شود. امروزه مباحث کیفی، ملکه ذهن هر کارشناس شهری در کشورهای صنعتی شده و در راستای ایجاد و بسط جامعه مدنی همه به صرافت ارتقاء کیفی محیط پیرامون خود افتاده اند خواه این لایه اجتماعی_سیاسی باشد، خواه روحی_ روانی.
کیفیت فضای شهری از برایند خصوصیات کالبدی و عینی محیط از یک سو و از الگوها، زمینه ها و ظرفیت های فرهنگی و ذهنی فرد ناظر از سوی دیگر شکل می گیرد. به بیان دیگر کیفیت فضای شهری به عنوان یک مفهوم از تعامل خصوصیات عینی محیط کالبدی از یک سو و ادراک، شناخت و ارزیابی آنها توسط ناظر از سوی دیگر خلق می شود. برای سنجش کیفیت و مطلوبیت  فضای شهری روش ها و شاخص های متعددی پیشنهاد شده است. در میان الگوهای پیشنهادی، از آنجا که فضای شهری ماهیتاً فضایی انسانی و اجتماعی است، معیارهای مطلوبیت فضاهای شهری اساساً در پاسخگویی به نیازها و حقوق انسان معنا می یابند. لذا توجه به ابعاد انسانی و حقوق انسان در فضا در کنار ویژگی های کیفی و کمی آن مبنای تحلیلی قابل قبولی برای ارزیابی مطلوبیت فضاست و انواع میدان شهریدر آن مطرح نیست.

درک منظر شهری در فضای شهر

واژه منظر به عنوان واژه ای تخصصی در اواخر قرن نوزدهم میلادی با طراحی و اقدامات «فردریک المستد» در رابطه با شهرهای آمریکایی مطرح شد. این واژه توسط افراد بسیاری معنا شده است که در زیر به برخی از آنها اشاره شده است:
از نظر کالن، منظر شهر بخشی از شکل شهر است که ناظر آن را دریافت می کند. به عبارتی شکل شهر در لایه منظر شهری به کیفیتی مستقیما محسوس تبدیل می شود ؛ یعنی منظر شهر عینیت قابل ادراک و فضای مورد ادراک ما از واقعیت موجود شهر پیرامونمان است. از نظر ریچارد هدمن نیز، منظر یک شهر به عنوان تابعی از شیوه بر پایی ساختمان ها و نحوه برخورد با فرم زمین است که در پاسخ به نیازهای اجتماعی و اقتصادی شکل می گیرد منظر را آن قسمت از محیط می داند که ما درآن ساکن بوده و به واسطه ادراکات مان آنرا درک می کنیم.

از نظر لینچ (1389) منظر شهری، تأثیر کلی وجامعی است که ناظر به هنگام دیدار و یا زندگی در شهر یا بخشی از آن به دست می آورد. می توان گفت، منظر شهری آن بخش از محیط یا فرم شهر است که بر روی کنش و واکنش شخص و نتایج اعمال مؤثر است. در منظر شهری است که بخشی از اطلاعات محیط به کیفیتی نسبتا محسوس تبدیل می شود. میزان ادراک فرد از محیط به میزان آمادگی ناظر، ظرفیت و شرایط محیطی ادراک بستگی دارد. بدین ترتیب منظر شهریجنبه عینی و قابل ادراک محیط می باشد که به نوبه ی خود دارای فرم، عملکرد و معناست.

محیط شهری هندسه و ویژگی‏های ملموس خود، نظیر ویژگی‏ های حسی (بصری، صوتی، بو و غیره) را در معرض حواس پنجگانه انسان قرار می ‏دهد، در این مرحله اصطلاحا محیط شهری توسط فرد، مورد «احساس»  قرار می ‏گیرد. محصول فرایند تجزیه و تحلیل مغزیِ پیام های محیطی دریافت شده پدیده ‏ای است که از آن با لفظ منظر حسی شهر  نام برده می‏ شود که خود از اجزا متنوع مانند منظر عینی و منظر صوتی و غیره تشکیل می شود. پس از آن محیط شهر توسط فرد مورد شناخت قرار می ‏گیرد. در این مرحله ذهن فرد براساس مقایسه داده‏ های محیطی با معانی ذهنی، طرح واره ‏های ذهنی، تجارب و خاطرات قبلی، تصویری از محیط ساخته و معنای معینی را به محیط الصاق می نماید.

محصول تعامل میان محیط شهری و ذهن فرد، پدیده‏ای است که با لفظ «منظر ذهنی شهر» از آن یاد می شود. ذهن فرد، براساس شناختی که از محیط به دست آورده و بر مبنای فرآیندهای تاثری و ارزیابانه نسبت به محیط واکنش عاطفی مثبت و یا منفی پیدا می‏ نماید. محصول تعامل محیط شهری و ذهن ارزیابانه فرد، پدیده ای است که جک نسر از آن با اصطلاح «منظر ذهنی- ارزیابانه شهر» نام می برد. از تعامل میان محیط شهری و انسان، فرد بر مبنای محتویات منظر ذهنی-ارزیابانه خود که نشان دهنده احتمال رویدادهایی که احتمال وقوع شان در محل می ‏باشد، به رفتار معینی دست می ‏زند.

میادین شهری

میدان شهری در هر کشوری جز فضاهای با ارزش تلقی می شوند. از دیرباز میادین شهری در فرهنگ های مختلف محل اجتماعات و حضور فعال مردمان آن فرهنگ بوده است. میدان شهری برای شهروندان تبلور زندگی جمعی آنهاست و باید پاسخگوی نیاز زندگی اجتماعی و جمعی آنها در مقیاس بالاتر از حد محلات باشند. تصویر ذهنی شهروندان از میادین و مقیاس آنها به گونه ای است فضایی عام تر، متنوع تر و پر از رویداد را توقع دارند.

میدان به عنوان یکی از اثرگذارترین فضاهای شهری در ذهن شهروندان است تا حدی که به طور معمول ساکنان یک شهر، مناطق مختلف شهرشان را توسط میدان های آن از هم باز می شناسند و ساده ترین راه نشان دادن نشانی به یک غریبه را راهنمایی وی از طریق میدان به عنوان نقطه شاخص شهری می دانند. از این جهت که در تصویر ذهنی شهروندان انواع میادین در شهر حکم گره های پررنگی را دارند. به اعتقاد ترانسیک میدان به عنوان فرم سازمان دهنده ی اولیه در ساختار شهر بوده و میدان ها در شهر همواره با خود معانی فرهنگی و اجتماعی به همراه دارند و بدون شک مردم مهمترین نقش را در پویایی و حیات میدا های همگانی ایفا می کنند. بنابراین میادین از مهم ترین فضاهای شهری به حساب می آیند که توجه به مولفه های مطلوبیت در آن سبب ارتقای سطح آسایشی در آن ها می شود.

عناصر تاثیرگذار بر مطلوبیت میدان

براساس مطالعات پیشین به طور کلی عناصر تشکیل دهنده منظر بر مبنای منابع موجود (پاکزاد، 1385) به صورت عناصر محسوس و عناصر ذهنی بررسی می شود. که هر یک از این عناصر می تواند در ارتقای ابعاد مطلوبیت در حوزه جسمانی، اجتماعی، روانی و معنوی تاثیرگذار باشد. عوامل و عناصر ذهنی از قبیل نقش انگیزی و خاطره انگیزی، امنیت، پاکیزگی، دسترسی و معنا می باشد.که هریک از این عناصر ذهنی شامل ریز عناصر دیگری می باشد، که توجه به هریک از این عوامل در طراحی میادین و چگونگی تاثیر آنها بر مولفه های مطلوبیت در کیفیت بخشی به فضای شهری ایفای نقش می کنند. به عنوان مثال عنصر نقش انگیزی و خاطره انگیزی در میدان بر ایجاد حس تعلق و احساس هویت در نهایت بعد روانی مطلوبیت میدان نقش دارد، و اما عناصر محسوس نیز به همین ترتیب در ایجاد مطلوبیت میادین نقش دارند که در ادامه مطلب به تفکیک  به آنها اشاره می شود:

1-فعالیت های انسانی

فضای میدان باید بستر مناسبی برای عرضه فعالیت های مختلف برای گروه های مختلف اجتماعی ایجاد کند و توان انجام چند فعالیت مختلف را در خود داشته باشد و فضای مناسب نسشستن افراد و امکان بازی کودکان خردسال و ...را فراهم کند. فضا باید توسط تجهیزات و مبلمان مناسب امکان انجام فعالیت های مختلف را در کنار هم فراهم کند. فضای میدان برای این که تجمع پذیر جلوه کند باید مرکزیتی را القاء کند و بر آن تاکید ورزد. این تاکید می تواند از طریق گروه های انسانی و یا عوامل کالبدی شکل گیرد.پس بنابراین بسته به نوع فعالیت،شکل آن و محل و تسهیلات تاثیر متفاوتی بر مولفه های مطلوبیت میدان می گذارد.

2- عوامل کالبدی

عناصر محسوسی که به شکل عوامل کالبدی هستند خود به دو صورت عناصر طبیعی و عناصر مصنوع ظاهر می شود.

عناصر طبیعی تاثیرگذار در مطلوبیت میدان شامل آب، پوشش گیاهی و توپوگرافی میدان است و عناصر مصنوع شامل بدنه ها، نماهای موجود، کف ها، مبلمان و ارتباط با سایر فضاها می باشد.
• عناصر طبیعی یکی از مهم ترین عناصر در تامین مطلوبیت میادین هستند. تامین هوای سالم، محافظت در برابر، تغییرات اقلیمی، ایجاد کانون های قوی اجتماعی با افزایش سطح راحتی، آسایش، سرزندگی و آرامش ناشی از آن مطلوبیت بیشتر در میادین را منجر می شوند. همچنین توپوگرافی ها با رعایت ملاحظات لازم و توجه به معلولین می تواند باعث جذابیت فضایی میدان شود.

• عناصر مصنوع شامل بدنه ها، نماهای موجود، کف ها بواسطه نحوه طراحی الگویی، جنس مصالح، میزان شکستگی  ها، تاثیر بر وضعیت خرد اقلیم (مانند انعکاس نور خورشید) و جنس و بافت در ایجاد محیطی با کیفیت مناسب و ایجاد راحتی و آسایش و آرامش و سرزندگی نقش ایفا کند. همچنین وجود داشتن و نحوه جایگذاری مبلمان درفضای میدان می تواند بر مطلوبیت تاثیر بگذارد و باعث تقویت فعالیت ها و تعاملات اجتماعی، آسایش و آرامش و احساس هویت و تعلق در کاربران شود.

3-عوامل غیر کالبدی

عناصر محسوسی که به شکل عوامل غیرکالبدی هستند نیز خود به دو دسته عوامل اقلیمی و عوامل غیر اقلیمی تقسیم می شوند.
• عوامل اقلیمی شامل دما، رطوبت، تابش و وزش که هر یک به تبع بستر و اقلیم مختص به آن تاثیرات بسزایی در میزان مطلوبیت و کیفیت میدان دارند.
• عوامل غیر اقلیمی شامل نور، بو و صدای محیط که بر ابعاد روانی، اجتماعی و معنوی مطلوبیت تاثیر دارد. بوی محیط می تواند باعث حس هویت ذهنی و شادی در کابرین میدان شود. همچنین صدای محیط که میزان درک آن برای نابینایان خیلی بیشتر از افراد سالم معنا پیدا می کند می تواند باعث افزایش حضور در فضای میدان شود. گسترش فعالیت های اجتماعی و مدت زمان آنها به دلیل کیفیت های صوتی فضا احساس راحتی و آسایش محیطی، آرامش و در نهایت مطلوبیت بالاتر میدان می شود. نور و روشنایی امنیت و سرزندگی محیط را تقویت می کند.

نتیجه گیری

با جمع بندی مطالعات و اهمیت میادین شهری به عنوان یکی از فضاهای شهری قابل توجه درمی یابیم که علاوه بر توقعات موضوعی این فضاهای شهری مانند سکون، تجمع پذیری، یکپارچگی، تعیین فضایی و انعطاف عناصر در ایجاد مطلوبیت و کیفیت این فضاها نقش پر رنگی ایفا می کنند.برای بررسی روشن این موضوع عناصر در دو حوزه عناصر عینی و ذهنی قرار می گیرد. عناصر ذهنی از قبیل نقش انگیزی و خاطره انگیزی، امنیت، پاکیزگی، دسترسی و معنا از جمله عوامل موثر در مطلوبیت منظر میادین شهرس است که در کیفیت-بخشی به فضای شهری ایفای نقش می کنند.

فعالیت های انسانی، عوامل کالبدی و عوامل غیر کالبدی در حوزه عناصر عینی بر مطلوبیت میادین تاثیر می گذارند. این مطلب به صورت کیفی سعی در بیان چگونگی تاثیر این عناصر بر مطلوبیت میادین داشت حال آنکه مطالعات پژوهشی گسترده ای در زمینه بررسی کمی و کیفی این عوامل بر مبحث مهم کیفیت این فضاهای شهری انجام شده است و همگی در راستای نیل به آسایش شهروندان و سر زندگی محیطی در فضاهای شهری است.توجه به میادین به عنوان کاسه ای که مردم و فعالیت ها را در خود جمع می کند و ماهیتا خاصیت تجمع پذیری دارد امری اجتناب ناپذیر است. با توجه به تفاوت های ساختاری و معنایی میادین و بستر مکانی بررسی نمونه های موردی با تطبیق مولفه های مطلوبیت می تواند نتایج قابل بهره برداری در راستای طراحی میادین شهری مناسب تر حاصل کند.

مطالب مرتبط:

میدان امیر چخماق یزد - گذشته، فرهنگ و مذهب

منابع:

•فضاهای عمومی و خصوصی شهر (علی مدنی پور،ترجمه فرشاد نوریان،1387)
•مقالاتی در باب طرحی شهری (جهانشاه پاکزاد،گردآورنده الهام سوری،1386)
•سیمای شهر (کوین لینچ، ترجمه منوچهر مزینی، 1387)
•مولفه های سازنده کیفیت طراحی شهری (کورش گلکار،1380)
•گره، میدان، فلکه (جهانشاه پاکزاد، ضمیمه ماهنامه شهرداری ها،1383)
•مقاله بررسی تاثیر منظر کانونی میادین شهری بر فضای میدان: مورد پژوهیِ میدان بوعلی سینا در همدان (مرتضی ملکی،بهادر زمانی،1397)

Participation in the Design of Urban Space (Punter, J. V, 1991) •

تحریریه آب و خاک سازان،محمدلطفی،شیراز

برچسب ها :